Κατανοώντας τη ζωολατρία - Ο παγκόσμιος κύκλος των ιερών ζώων (Μέρος Β) | Ένα δοκίμιο του Χρήστου Ντικμπασάνη

ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΤΙΚΜΠΑΣΑΝΗΣ

ΠΟΙΗΤΗΣ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ-ΜΕΛΕΤΗΤΗΣ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ

ΠΛΑΣΜΑΤΑ ΛΑΤΡΕΙΑΣ

Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΖΩΩΝ

(Απόσπασμα από το ομότιτλο ανέκδοτο δοκίμιό του βασισμένο στη μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία του, η οποία έχει εκδοθεί ως βιβλίο με τον τίτλο ΖΩΑ ΘΕΟΙ, ΖΩΑ ΙΕΡΑ)                                          

Οι θεοί κατά την ελληνιστική και την ελληνορωμαϊκή εποχή αναπαριστάνονται όπως και κατά τους αρχαιότερους χρόνους, δηλαδή με τη μορφή ανθρώπων και ζώων. Η αιγυπτιακή θρησκεία διέθετε ένα μεγάλο πλήθος ζωόμορφων θεοτήτων. Όπως αναφέρει ο Alan Gardiner17, κάθε πόλη είχε τη δική της τοπική θεότητα, που εκδηλωνόταν μερικές φορές σε αντικείμενα «φετιχισμού» (sic), αλλά τις περισσότερες φορές σε μορφές ζώων, τα οποία είχαν ανθρώπινες ιδιότητες και δράσεις. Πολλές φορές, λοιπόν, οι αιγυπτιακές θεότητες απεικονίζονταν με τη μορφή ποικίλων ζώων –για παράδειγμα, του ταύρου, της αγελάδας, του φιδιού, του λιονταριού, του σκύλου, του γερακιού, της γάτας κ.ά.-, που είναι τα σύμβολά τους ή με τον συνδυασμό ανθρώπου και ζώου, όπως είναι ο Άνουβις, ο Θωθ, η Σεχμέτ, ο Χνουμ κ.ά18.

Έτσι η γατόμορφη θεά Μπαστέτ, «Κυρά του ουρανού και μάτι του Ρα»19, είναι η προστάτιδα των εγκύων, του έρωτα και της απόλαυσης20, αλλά και θεά της αγριότητας, της αιμοδιψίας και της καταστροφής21. Επίσης, θεά της γέννησης είναι η Νουτ, αρχικά μητέρα-θεά, εμφανίζεται ως η ουράνια αγελάδα που γεννάει τον ήλιο κάθε πρωί22, ενώ η Αθώρ είναι η αγελάδα και χορηγός του γάλακτος, είναι η Μεγάλη μητέρα-θεά, κόρη και σύζυγος του Ρα και τροφοδότρια ζωντανών και νεκρών, τη συγχέουν συχνά με τη μητέρα της Νουτ, τη θεά-ουρανό, απεικονισμένη σαν αγελάδα που στέκει επάνω από τη γη και υποβαστάζεται από άλλες θεότητες, με την ηλιακή λέμβο να διαπλέει την έναστρη κοιλιά της. Η Αθώρ ήταν λαοφιλής σαν θεά της μουσικής, της χαράς, της αγάπης και της μητρότητας. Αργότερα υποδεχόταν τις ψυχές στον Κάτω Κόσμο και τις υποβοηθούσε στο ταξίδι τους προς τον Οίκο της Δικαιοσύνης. Ως μάτι του Ρα, παίρνει τη μορφή της θεάς-λέαινας Σεχμέτ, για να τιμωρήσει όσους επαναστατούν και θα εξολόθρευε έτσι ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, αν ο Ρα δεν προλάβαινε να τη μεθύσει23. Η Αθώρ είναι και μεγάλη θεά του ουρανού.  Πάντως, και οι δύο αυτές θεές είναι συνάμα και ολέθριες θεότητες. Η Ίσιδα πάλι, η μεγάλη θεά της δημιουργίας και υπεύθυνη για τη διατήρηση του σώματος των νεκρών είναι αδελφή και σύζυγος του Όσιρι24 και μητέρα του Ώρου25, ο οποίος προσωποποιεί την καρδιά, ταυτίζεται με τον ουρανό και πιστευόταν σαν αρχηγός και προστάτης στους πολέμους26. Το όνομα της θεάς Ίσιδας είναι ελληνικό27, είναι η ελληνική Ιώ28, αλλά και η Περσεφόνη29, και στην Αίγυπτο θεωρείται μεγάλη δύναμη στον Κάτω Κόσμο30 και αποκαλείται «πρώτη από τις αγελάδες»31. Μια παράδοση αναφέρει ότι, για να βρίσκεται πιο κοντά στη ζωή ο Όσιρις, η Ίσιδα διέταξε τους ιερείς της να διαλέξουν ένα βόδι μέσα στο οποίο θα αναπαυόταν η ψυχή του θεού-βασιλιά. Το βόδι αυτό είναι ο Άπις, ο οποίος αντικαθίστατο κάθε 25 χρόνια32. Η Ίσιδα συμβολίζει την καρποφορούσα γη33, την συζυγική πίστη και την πρόοδο34, ενώ ο Όσιρις35, βασιλιάς του Κάτω Κόσμου, θεός της αναγέννησης και πρώτος κριτής των νεκρών36, που συμβολίζει το Νείλο37, ως Ώρος, ο οποίος έχει μορφή γερακιού, είναι θεϊκό σύμβολο του βασιλιά38, και γιος της Ίσιδας, ονομάζεται «ταύρος της μητέρας του», ακριβώς όπως στην Ηλιούπολη τον αποκαλούν «γιο του λευκού θηλυκού χοίρου», που είναι θεότητα της γονιμότητας39.

Ο θηλυκός χοίρος, όμως, θεωρείται και ακάθαρτο ζώο, γιατί πιστεύεται ότι «σέρνει» όταν φθίνει η σελήνη, και γεμίζει τα σώματα όσων πίνουν το γάλα της με εξανθήματα, λέπρα και ψώρα (40). Ο Χνουμ, θεός με κεφάλι κριαριού, έδινε ζωή με τον κεραμικό τροχό του41. Η Νεχμπέτ ήταν θεά με μορφή γύπα, προστάτιδα και σύμβολο της Άνω Αιγύπτου και θεότητα της πόλης Νεκέμπ42. Η Σελκέτ, η προστάτιδα των γυναικών κατά τον τοκετό, είχε μορφή σκορπιού43. Ώρος, θεός του ουρανού με κεφάλι γερακιού, του οποίου είναι και το ιερό πτηνό44, ονομαζόταν «αυτός που είναι εκεί ψηλά» και τον συνέλαβε η Ίσιδα από το νεκρό Όσιρι. Σύμφωνα με τον Aldred Cyril45, υπάρχει στο Εντφού ναός αφιερωμένος στον ηλιοθεό Ώρο, ο οποίος κτίστηκε μεταξύ του 237 και του 57 π.Χ., στα χρόνια του λυκόφωτος της Αιγύπτου, που είναι το πιο άρτιο διατηρημένο μνημείο του Αρχαίου Κόσμου. Ο Ώρος αποκαλείται και Μιν46, που σημαίνει το ορατό.   

Επίσης, η πόλη Νεκέν, η Ιερακόπολη των αρχαίων Ελλήνων, είχε ένα γερακόμορφο θεό ως τοπική θεότητα47. Ο Αρποκράτης της Μένδης48 είναι ο θεός Ώρος, γιος της Ίσιδας από το νεκρό Όσιρι49, ο ανατέλλων ήλιος, ως βρέφος με το δάκτυλο στο στόμα50, σύμβολο της σιωπής και της απόκρυψης των θεϊκών μυστηρίων. Ο Θωθ, θεός της σοφίας, των γραμμάτων και των τεχνών51, με κεφάλι ίβιδας ή μπαμπουίνου52, έγινε το σύμβολο του θεού του φεγγαριού, οι αρχαίοι Έλληνες τον παρομοίαζαν με τον Ερμή και η αρχαία Ερμούπολη (αιγυπτιακά Khmūn) της Αιγύπτου ήταν το λατρευτικό κέντρο του53. Μάλιστα, οι Αιγύπτιοι πίστευαν, ότι οι μπαμπουίνοι ήταν αυτοί που άνοιγαν τις πύλες του παραδείσου. Άλλος θεός με κεφάλι μπαμπουίνου, ο οποίος είναι προστάτης των εντοσθίων των νεκρών, είναι ο Χαπί, γιος του Ώρου54. Το θεό Χαπί στον οποίο απέδιδαν το φαινόμενο της πλημμύρας,  με την αφθονία και την ενέργεια των νερών, που ανανέωνε και λίπαινε τη γη, με το μύθο της αναγέννησής του Οσίριδος. Από εδώ προήλθε ο συσχετισμός μεταξύ της θρησκείας των νεκρών, της αντίληψης σχετικά με τη θεία αναγέννηση και τη γονιμοποίηση της γης, αντίληψη που υπήρχε ήδη από την Ύστερη Προδυναστική Περίοδο (περίπου 3100 π.Χ.)55. Ο Άνουβις, θεός των νεκρών και προστάτης των ταριχευτών56, είναι θεός της στρατιωτικής τέχνης57 και υπεύθυνος για το τυπικό της ταρίχευσης, με κεφάλι τσακαλιού ή σκύλου58, είναι μαύρος, γιατί αυτό ήταν το χρώμα της ζωής στην αρχαία Αίγυπτο, ως χρώμα της εύφορης λάσπης του Νείλου, αλλά και ως χρώμα των μουμιοποιημένων σωμάτων. Αναπαριστάνεται έτσι, γιατί υπήρχε η αντίληψη ότι το τσακάλι ή ο σκύλος προστάτευαν τον χώρο του νεκρού. Ο Άνουβις ήταν γιος του Όσιρι και της αδελφής του Νεφθέ. Όταν γεννήθηκε, η μητέρα του τον εγκατέλειψε σ’ένα δάσος, αλλά η Ίσιδα, η σύζυγος του Όσιρι, αναζήτησε το βρέφος και συνοδευομένη από πλήθος σκυλιών, βρήκε τον Άνουβι και αναθρέφοντάς τον τον έκανε σύντροφο και φύλακά της. Γι’αυτό ο θεός παρουσιαζόταν με κεφάλι σκυλιού, σύμφωνα με τον Alex Krappe59. Άλλος θεός με κεφάλι τσακαλιού ήταν ο Ντουαμουτέφ, ο προστάτης του στομάχου των νεκρών και γιος του ‘Ωρου60. Ένας πολύ σημαντικός ζωόμορφος θεός της Αιγύπτου είναι ο Σομπέκ61, ο θεός-κροκόδειλος, ο οποίος λατρευόταν ιδιαίτερα στην περιοχή του Φαγιούμ και στην πόλη Κομ Όμπο (στα ελληνικά Όμβος), η οποία ονομαζόταν Νουμπτ, «Πολιτεία του Χρυσού», λόγω του ρόλου που έπαιζε η πόλη στο εμπόριο του πολύτιμου αυτού μετάλλου. Ο ναός του Κομ Όμπο θεμελιώθηκε κατά τη διάρκεια της 18^ης Δυναστείας (περίπου 1539-1070 π.Χ.) επί Τούθμωσι Γ΄, αλλά ολοκληρώθηκε επί των Ρωμαίων αυτοκρατόρων Τιβερίου, Δομιτιανού και Καρακάλλα, οι οποίοι κατασκεύασαν τους δύο εξωτερικούς ναϊσκους και τους αφιέρωσαν στην Αθώρ και στον Σομπέκ. Ο ναός εκτός από τον Σομπέκ είναι αφιερωμένος και στον γερακόμορφο Χαροέρις, τον «Ώρο τον Πρεσβύτερο»62. Στην Έσνα, που οι αρχαίοι ονόμαζαν Γιουνίτ και σήμερα είναι ένα μικρό αγροτικό χωριό περίπου 50 χιλιόμετρα νοτίως του Λούξορ στην αριστερή όχθη του Νείλου, θεωρούσαν ιερό ένα ιδιαίτερο είδος ψαριών, που ήταν γνωστά ως Λάτες. Από αυτό προέρχεται η ελληνική ονομασία Λατόπολις. Εδώ λατρευόταν κυρίως ο Χνουμ, ο κριόμορφος θεός-αγγειοπλάστης. Ο Χνουμ συνδεόταν με την Νήιθ και την Χέκα63, την προσωποποίηση της μαγείας. Ο πτολεμαϊκός ναός της Έσνα, που χρονολογείται από τον 1^ο αιώνα μ.Χ., ήταν αφιερωμένος σε αυτές τις θεότητες64. Η Τα-Ούρτ, θεά της γέννας, παριστάνεται ως έγκυος ιπποπόταμος, ο οποίος στην αρχή ήταν ιερός για τον Σηθ, ο οποίος συμβολίζει την έρημο, τη ξηρασία και τους παγετώνες65, αλλά αργότερα πέρασε στην φατρία του Όσιρι-Ώρου66. 

 (Συνεχίζεται..)

17 Gardiner, Alan, Egypt of the Pharaons, London-Oxford-New York: “Oxford University Press”, 1961, σελ. 214.

18  Baines, J., Malek, J., Atlas of Ancient Egypt, Oxford and New York 1980, σελ. 209-219.

19 Siliotti, Alberto, Αίγυπτος: Ναοί, Άνθρωποι και Θεοί-Το Μεγαλείο Ενός Αρχαίου Πολιτισμού, Αθήνα: «Καρακώτσογλου», 1999, σελ. 116. Βλ., επίσης, Foot Moore, George, History of Religions, ό.π., σελ. 147.

20 Otto, Eberhard, “Bastet”, Lexikon der Ägyptologie, τόμος I, σελ. 628-630.

21 Νόιμαν, Έρικ, Καταγωγή και Ιστορία του Ανθρώπινου Συνειδητού, Θεσσαλονίκη: εκδ. «Σπαγειρία», 1997, σελ. 98 και Siliotti, Alberto, ό.π., σελ. 116.

22 Άϊονς, Βερόνικα, Παγκόσμια Μυθολογία, (μετφρ. Παύλος Μάτεσις, εισαγωγή: Τζακουίτα Χώουκς), Αθήνα: «ΑΚΜΗ», 1978, σελ. 35.

 23 Νόιμαν, Έρικ, ό.π., σελ. 98, Foot Moore, George, ό.π., σελ. 147. Βλ., επίσης, Baines, J., Malek, J., ό.π., σελ. 216 και Άϊονς, Βερόνικα, ό.π., σελ. 37. 

24  Koepping, Klaus-Peter, “Adonis”, The Encyclopedia of Religion, (ed.): Eliade, Μ., London, 1987, (²1995), Vol. 1, σελ. 30.

25  Lesko, Leonard H., “Egyptian Religion, An Overview”, The Encyclopedia of Religion, (ed.): Eliade, Μ., “Macmillan Publishing Company”, τομ. 5, 1987, 1995, σελ. 40.

26  Άϊονς, Βερόνικα, ό.π., σελ. 32 και 36.

27 Πλούταρχος, ό.π., κεφ. 1. Πρβλ. Plutarch’s De Iside et Osiride, (introduction, translation, commentary: Griffith, John Gwyn (ed.), Cambridge: “Universith of Wales Press”, 1970, σελ. 121 (2).

28 Λουκιανός, Θεών Διάλογοι 7(3). Βλ., επίσης, Grimal, Pierre, Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Μυθολογίας, (επιμ. ελλ. έκδοσ.: Βασ. Ατσαλός), Θεσ/νίκη: «University Studio Press», 1991, σελ. 332-333, όπου διαβάζουμε ότι, η Ιώ αφού περιπλανήθηκε στην Ασία, κατέληξε στην Αίγυπτο, όπου την καλοδέχτηκαν και εκεί γέννησε το γιο του Δία, τον Έπαφο. Η Ιώ βασίλεψε στην Αίγυπτο, όπου λατρεύτηκε με το όνομα της Ίσιδας.

 29 Πλούταρχος, ό.π., κεφ. 14. Πρβλ. Plutarch’s De Iside et Osiride, Griffith, John Gwyn (ed.), ό.π., σελ. 159 (27). Επίσης, Solmsen, Friedrich, Isis Among the Greeks and Romans, Cambridge, Massachusetts, and London, England: “Harvard University Press”, 1979,  σελ. 9-11.

30 Solmsen, Friedrich, ό.π., σελ. 10.

31 Krappe, Alex, Παγκόσμιος Μυθολογία, μετφρ.: Ν. Βώκου, επιμ.: Δ. Τσουράκη και ομάδας ειδικών, Αθήνα: εκδ. «Αφοι Συρόπουλοι & Κ. Κουμουνδουρέας Ο.Ε.», 1957, σελ. 392. Βλ., επίσης, Νόιμαν, Έρικ, Καταγωγή και Ιστορία του Ανθρώπινου Συνειδητού, Θεσσαλονίκη: «Σπαγειρία», 1997, σελ. 110.

32 Νόιμαν, Έρικ, ό.π., σελ. 110.

33 Παχής, Παναγιώτης, Ίσις Καρποτόκος, Θεσσαλονίκη: εκδ. «Βάνιας», τόμος 1-Οικουμένη: Προλεγόμενα στον Συγκρητισμό των Ελληνιστικών Χρόνων, 2003, σελ. 331, 332. Βλ., επίσης, Τερζάκης, Φ., λήμα «Αίγυπτος», Θρησκειολογικό Λεξικό, Αθήνα: εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», 2000, σελ. 34 και Πλούταρχος, ό.π. 20 (σ. 195)  και 42 (σ. 243).

34 Krappe, Alex, ό.π., σελ. 393.

35 Griffith, John G., λήμα “Osiris”, Lexikon der Ägyptologie, τόμος IV, σελ. 623-633.

36 Griffith, John G., Στο ίδιο. Βλ., επίσης, Aldred, Cyril, The Egyptians, London: “Thames and Hudson”, 2^η έκδοση, 1962, σελ. 15.

37 Τερζάκης, Φ., ό.π., σελ. 34 και Πλούταρχος, ό.π. 20.

38 Lesko, Leonard H., ό.π., σελ. 48-49.

39 Νόιμαν, Έρικ, ό.π., σελ. 309.

40 Πλούταρχος, ό.π., κεφ. 2. Πρβλ. Plutarch’s De Iside et Osiride, Griffith, John Gwyn (ed.), ό.π., σελ. 129 (8).

41  Newall, Venetia, “Egg”, The Encyclopedia of Religion, (Ed) Eliade, Μ., London, 1987, ²1995, τομ. 5, σελ. 36. Εδώ διαβάζουμε ότι, μερικές αιγυπτιακές θεότητες συνδέονται με το κοσμικό αυγό, όπως ο Θωθ, ο θεός του φεγγαριού, ο ηλιακός θεός Ρα, η ουράνια χήνα Σεμπ, η θεότητα της γης, ο Φθα της Μέμφιδας και ο Χνουμ, ο θεός της δημιουργίας, ο οποίος πλάθει το κοσμικό αυγό στον κεραμικό τροχό του. Βλ., επίσης, Foot Moore, George, History of Religions, ό.π., σελ. 147.  

 42   Lesko, Leonard H., ό.π. και Foot Moore, ό.π. Βλ., επίσης, Aldred, Cyril, ό.π., σελ. 36. 

43    Frédérique von Känel, “Selket”, Lexikon der Ägyptologie, τόμος V, σελ. 830-833 και Behrens, Peter, ό.π., “Skorpion”, σελ. 987-990.

44    Lesko, Leonard H., ό.π. και Foot Moore, ό.π. Βλ., επίσης, Aldred, Cyril, ό.π., σελ. 36. 

45   Aldred, Cyril, ό.π., σελ. 36.

46   Πλούταρχος, ό.π., κεφ. 44. Πρβλ. Plutarch’s De Iside et Osiride, Griffith, John Gwyn (ed.), ό.π., σελ. 209 (56).

47 Aldred, Cyril, ό.π., σελ. 36.

48 Maulenaere, Herman De, “Mendes”, Lexikon der Ägyptologie, τόμος V, σελ. 43-45. Βλ., επίσης, Baines, J., Malek, J., ό.π., σελ. 214.

49 Πλούταρχος, ό.π., κεφ. 10. Πρβλ. Plutarch’s De Iside et Osiride, Griffith, John Gwyn (ed.), ό.π., σελ. 147 (19).

50 Πλούταρχος, ό.π., κεφ. 49. Πρβλ. Plutarch’s De Iside et Osiride, Griffith, John Gwyn (ed.), ό.π., σελ. 225 (68).

51 Τερζάκης, Φ., ό.π., σελ. 33.

52 Lesko, Leonard H., ό.π.

53 Siliotti, Alberto, ό.π., σελ. 281.

54 Siliotti, Alberto, ό.π.

55 Siliotti, Alberto, ό.π., σελ. 30.

56 Lesko, Leonard H., ό.π.

57 Τερζάκης, Φ., ό.π.

58 Lesko, Leonard H., ό.π. και Foot Moore, George, ό.π.

59 Krappe, Alex, ό.π., σελ. 392.

60 Lesko, Leonard H., ό.π.

61 Lesko, Leonard H., ό.π., σελ. 46 και Brovarski, Edward, “Sobek”, Lexikon der Ägyptologie, τόμος 5, σελ. 995-1031. Βλ., επίσης, Foot Moore, George, ό.π.

62 Siliotti, Alberto, ό.π., σελ. 148 και 261.

63 Redford, Donald B., “Egyptian Religion”, “The Literature”, The Encyclopedia of Religion, Editor in chief: Eliade, Μ., “Macmillan Publishing Company”, Vol. 5, 1987, 1995, σελ. 59. 

64 Siliotti, Alberto, ό.π., σελ. 257.

65 Τερζάκης, Φ., ό.π.

66 Νόιμαν, Έρικ, ό.π., σελ. 114.

 

 Φωτογραφία: Dim Hou