Μια βόλτα στους δρόμους του φεγγαριού…

 

Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου 

Το Φεγγάρι: Ο μυστηριώδης σύντροφος της Γης 

Το φεγγάρι δεν είναι απλώς ένας φυσικός δορυφόρος που περιβάλλει τη γη με σταθερή τροχιά. Είναι κάτι περισσότερο και κάτι βαθύτερο  από ένα ουράνιο σώμα. Από τα βάθη των χρόνων, συνοδεύει τη νύχτα του ανθρώπου ρίχνοντας το απαλό του φως στις σκιές του κόσμου και μαγνητίζοντας τη φαντασία. Είναι ο ουράνιος γείτονας που στέκει αγέρωχος στον νυχτερινό θόλο, ακούνητος και αινιγματικός σαν ένας σιωπηλός παρατηρητής και μάρτυρας της ανθρώπινης ιστορίας. Είναι φορέας αρχέγονων ιστοριών και ανεξιχνίαστων μυστηρίων, που ταξιδεύουν μέσα στους αιώνες, ξεπερνώντας τις εποχές, τις θρησκείες και τους πολιτισμούς και αγγίζοντας κάθε ανθρώπινη ψυχή με τρόπο μοναδικό.

Στο πέρασμα των αιώνων, το φεγγάρι προσωποποιήθηκε ως θεότητα και λατρεύτηκε ως ιερό σύμβολο για τη σύνδεσή του με τη θηλυκή δύναμη και τη γονιμότητα. Έγινε η μούσα των ποιητών και των καλλιτεχνών που διέκριναν στο φως του τον αντίλαλο των πιο μυστικών συναισθημάτων τους. Πόσοι ποιητές δεν το στόλισαν με στίχους και το ύψωσαν σε αιώνιο σύμβολο ονείρου και νοσταλγίας. Πόσοι εραστές δεν του εξομολογήθηκαν τα μυστικά της καρδιάς τους. Πόσοι μοναχικοί ταξιδιώτες δεν βρήκαν στην ασημένια του λάμψη μια σιωπηλή αγκαλιά. Το φεγγάρι υπήρξε φάρος στη νύχτα των αιώνων. Έγινε οδηγός ναυτικών σε αβέβαια ταξίδια, σε σκοτεινά, βαθιά και αχαρτογράφητα νερά. Επηρέασε τη γη, τις σπορές και τους θερισμούς, καθώς οι γεωργικές δραστηριότητες ρυθμίστηκαν και προσαρμόστηκαν στους κύκλους του. Ήταν το φυσικό ημερολόγιο και το σημείο αναφοράς για τελετουργίες και ιεροπραξίες από τις αρχαίες σεληνιακές λατρείες μέχρι τα σύγχρονα έθιμα και τις πολιτισμικές παραδόσεις. Στους νεότερους καιρούς, υπήρξε κίνητρο και πρόκληση για την επιστήμη να εξερευνήσει τα μυστήρια της σύνθεσης, της προέλευσης και της κίνησής του.

Το φεγγάρι είναι πολλά περισσότερα απ’ ό,τι φαίνεται. Είναι η άφωνη ποίηση του νυχτερινού ουρανού, που η παρουσία του, διακριτική αλλά παντοτινή, αγγίζει την ανθρώπινη ύπαρξη με τρόπους άρρητους. Η σχέση που υφαίνει με τον άνθρωπο δεν πηγάζει από τον χώρο της λογικής, αλλά από μια μυστηριακή δύναμη και σύνδεση που αγγίζει τις πιο ευαίσθητες χορδές της ψυχής και των συναισθημάτων.

Και ίσως, πίσω από το μαγευτικό φως του να φωλιάζει μια διαχρονική αλήθεια πως, όσο και αν αλλάζουμε με τον χρόνο, θα συνεχίζουμε να στρέφουμε το βλέμμα μας προς τον ουρανό της νύχτας, αναζητώντας εκεί σκόρπια κομμάτια της ψυχής μας.

Πάμε, λοιπόν, μια βόλτα στο φεγγάρι…

α) Το σιωπηλό ή παρηγορητικό φως του φεγγαριού ως παράθυρο στον εσωτερικό κόσμο

Ναπολέων Λαπαθιώτης, «Νυχτερινό»

… Και το βαρύθυμο φεγγάρι,

που χρόνια τώρα έχει σωπάσει,

και το κερί μου που πεθαίνει,

και, μέσα, η σκοτεινή ψυχή μου,

χωρίς αιτία κι οι τρεις στην πλάση

είμαστε τόσο λυπημένοι...

Το φεγγάρι δεν είναι απλώς ένα ουράνιο σώμα, αλλά, με έναν σχεδόν ελεγειακό τόνο, ενσαρκώνει τη μελαγχολία, τον μαρασμό, την εσωτερική μοναξιά του ποιητικού υποκειμένου. Ως αδιάφορος θεατής και μάρτυρας της εσωτερικής κατάρρευσης και φθοράς και όχι ως σωτήρας, συντονίζεται με τη λυρική παραίτηση και την αυτοπαρατήρηση της νεορομαντικής και συμβολιστικής γραφής του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη.

Το φεγγάρι μαζί με το κερί και την ψυχή εντάσσεται σε μια τριάδα συμβόλων που εκφράζει τρεις όψεις του φωτός και της ζωής: το φυσικό ουράνιο φως (φεγγάρι), το ανθρώπινο παραγόμενο τεχνητό φως (κερί) και το εσωτερικό πνευματικό φως (ψυχή). Τρεις διαστάσεις που βρίσκονται σε φθίνουσα πορεία, σε φάση φθοράς και εξασθένησης: το φεγγάρι χάνεται στη σιωπή, το κερί σβήνει σταδιακά και η ψυχή βυθίζεται στο σκοτάδι.

Μια θλίψη που δεν οφείλεται σε μια συγκεκριμένη αιτία, ούτε προκύπτει από κάποιο σαφές γεγονός, αντίθετα είναι υπαρξιακής φύσεως. Μια θεμελιακή και διάχυτη μελαγχολία, που διαπερνά και αγκαλιάζει τον άνθρωπο και τον κόσμο ανεξήγητα. 

Κωστής Παλαμάς, «Το φεγγάρι»

… τα λιγώματα, τα μάγια,

τα σαλέματα του νου,

το φεγγάρι της θυσίας,

το φεγγάρι του καημού,

*          *          *

των ερωτοχτυπημένων

ο καλός πνεματικός,

 που πονεί και νυχτερεύει,

κι είναι αναπαμός…

Το φεγγάρι δεν είναι μόνο το φως μέσα στη νύχτα, αλλά ένας συμβολικός καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής. Είναι ένας συνοδοιπόρος στην εσωτερική υπόσταση του ανθρώπου που ταλαντεύεται από τη μια μεριά σε ακατανόητες και άλογες δυνάμεις και από την άλλη στην πνευματική αστάθεια και τη διανοητική σύγχυση.

Δεν είναι ένας απλώς παρατηρητής, αλλά, με αυταπάρνηση και εσωτερική θλίψη, γίνεται ο πνευματικός οδηγός, ο ουράνιος ψυχοθεραπευτής των ερωτευμένων και, με τη σιωπηλή παρουσία του, προσφέρει γαλήνη, παρηγοριά και μια αίσθηση λύτρωσης στις ανθρώπινες πληγές. Μια τρυφερή, γλυκιά και βαθιά συναισθηματική ωδή στο φεγγάρι, στον αθόρυβο συμπαραστάτη που λειτουργεί ως το βάλσαμο στις λαβωμένες καρδιές και φωτίζει τα σκοτεινά μονοπάτια του πόνου.

β) Το φεγγάρι ως σκηνή υπαρξιακής ανάγνωσης και απολογισμού

Γιώργος Σεφέρης, «Τελευταίος Σταθμός»

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσαν.

Τ’ αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις

όπως το φέρει ο κόπος της τελειωμένης μέρας

και βγάζεις άλλα νοήματα κι άλλες ελπίδες,

πιο καθαρά μπορείς να το διαβάσεις.

Τώρα που κάθομαι άνεργος και λογαριάζω

λίγα φεγγάρια απόμειναν στη μνήμη· […]

*          *          *

Σιωπές αγαπημένες της σελήνης.

Το ποιητικό υποκείμενο αναζητά υπαρξιακό νόημα υπό το λυρικό φως του φεγγαριού, που γίνεται άφωνος μάρτυρας ανείπωτων σκέψεων και συναισθημάτων. Η νύχτα, με τη σιγαλιά της και την αποφόρτιση από τον κόπο και θόρυβο της ημέρας, επιτρέπει πιο καθαρή όραση και εσωτερική διαύγεια. Ο άνθρωπος στρέφεται προς τα μέσα, ανακαλύπτοντας νέες σημασίες και ελπίδες για τον εαυτό του και τον κόσμο. Το φεγγάρι, ως πηγή εσωτερικού φωτισμού, αλήθειας και ψυχικής αναγέννησης, αποτελεί τον ποιητικό σύντροφο μιας σιωπηλής λύτρωσης για αναστοχασμό και ενδοσκόπηση.

Κική Δημουλά, «Μισό φεγγάρι»

Αχ, υπομνηστικό φεγγάρι

στέκεις εκεί πάνω σα μισή ωραιότητα

και σαν ολόκληρη ευκαιρία

κοιτάζοντάς σε να μετρώ

πόσα μισά δεν πρόλαβα ν’ αφήσω.

Το φεγγάρι στο ποίημα δεν παρουσιάζεται απλώς ως ένα νυχτερινό φως ή ρομαντικό στοιχείο. Αντιθέτως, αποτελεί ένα ημερολόγιο και ένα κλειδί του παρελθόντος για υπενθύμιση όσων χάθηκαν, δεν ειπώθηκαν ή δεν ολοκληρώθηκαν. Φέρνει στο φως την πίκρα της ύπαρξης για εκκρεμότητες, για μισοτελειωμένα έργα, για ατελείς στιγμές, για επιθυμίες μετέωρες. Το φεγγάρι, παρά την ημιτελή μορφή του, αναδεικνύεται σε πηγή ελπίδας και προοπτικής, αν ιδωθεί ως η αφετηρία και όχι το τέλος μιας διαδρομής. Είναι η υπόσχεση ότι στην ελλιπή μορφή κρύβεται όχι η έλλειψη, αλλά η δυνατότητα του ολοκληρωμένου.

Το φεγγάρι λειτουργεί ως υπαρξιακό κάτοπτρο μέσα από το οποίο ο άνθρωπος αναγνωρίζει τη δική του εικόνα στις απώλειες, φθορές και ρωγμές της ύπαρξης,  αλλά ταυτόχρονα προσφέρει τη δυνατότητα νέας ερμηνείας και πρόσκλησης στον άνθρωπο να γεμίσει τα κενά με νόημα. Η εικόνα του φεγγαριού δεν προκαλεί απλώς θαυμασμό. Είναι φάρος για το ποιητικό υποκείμενο που δρα στο άδυτο εργαστήριο στοχασμού για ενδοσκόπηση, αυτοανάλυση, αυτογνωσία και απολογισμό.     

γ) Το φεγγάρι ως παρατηρητής της ανθρώπινης τραγικότητας και αποξένωσης

Δ.Π. Παπαδίτσας, «Το φεγγάρι» 

Δε σκέφτηκες ότι μια νύχτα κρυφά

Στις μύτες των ποδιών μου

Πήρα όλα τα οστά μας

Και τα βούτηξα –ας μην το μάθουν σε παρακαλώ

Στο φεγγάρι […]

*          *          *

Και κάτι άλλο

Αν σε ρωτήσουν να τους πεις το μυστικό

Πες τους ένα ψέμα:

Υπάρχει ένα και μοναδικό φεγγάρι

Αυτό που είναι στον ουρανό.

Το φεγγάρι στο ποίημα λειτουργεί ως σιωπηλός αποδέκτης και θεματοφύλακας της ανθρώπινης ουσίας, ενός βαθιά ριζωμένου, ουσιώδους και διαχρονικού «υλικού» που συμβολίζεται από τα οστά. Εκτελεί την τελετουργική πράξη της απόθεσης, χωρίς να εκφέρει λόγο, χωρίς να κρίνει, να αντιδρά ή να επεμβαίνει. Φέρει μια ειρωνικά απαθή, ψυχρή και σχεδόν απόκοσμη ουδετερότητα και γίνεται ένας καθρέφτης που αντανακλά την ανθρώπινη ύπαρξη, η οποία αδυνατεί να βρει απαντήσεις ή παρηγοριά στον κόσμο. Είναι ο μάρτυρας και η κρύπτη των  ανείπωτων βασάνων και οδυνών. Όλα τελικά βυθίζονται σε ένα φεγγάρι που γίνεται συνένοχος της ανθρώπινης τραγικότητας για λύτρωση.

Το μυστικό δεν πρέπει να αποκαλυφθεί, αλλά πρέπει να σκεπαστεί προσεκτικά, να ντυθεί με το πέπλο ενός γλυκού, καθησυχαστικού ψέματος. Το φεγγάρι δεν είναι το όμορφο, λαμπερό, ρομαντικό αντικείμενο που εμπνέει αγάπη και όνειρα, δεν είναι η μούσα των εραστών, ούτε ο φάρος των ονείρων. Κάτω από το φως του η αλήθεια είναι επικίνδυνη, καίει, πνίγεται σιωπηλά μέσα στα βάθη της ύπαρξης· στα οστά. Έτσι το φεγγάρι γίνεται ένα αποστειρωμένο ταμιευτήριο μυστικών, ψεμάτων, φόβων και ανομολόγητων υπαρξιακών καταλοίπων. Κοιτά από ψηλά με παγωμένη σιωπή, που είναι χειρότερη από κάθε καταδίκη. 

Μίλτος Σαχτούρης, «Το φεγγάρι γελάει»

Καίει

καίει η νύχτα

οι άνθρωποι τρώνε

ονομάζοντας σκοτεινές αρρώστιες

η γυναίκα λέει για ένα γάμο

ανεβαίνει

ανεβαίνει

φωτεινή ρουκέτα

στον ουρανό η νύφη

ο γαμπρός κόλλησε στη γη

γεμάτος κόκκινα στίγματα και στάχτη

κλαίει η γυναίκα

το φεγγάρι γελάει

το φεγγάρι κλαίει

η γυναίκα γελάει

Το φεγγάρι γίνεται μάρτυρας μιας δυστοπικής εικόνας: Μια ατμόσφαιρα σκοτεινή, πυρακτωμένη και αλλόκοτη, στη νύχτα που καίει σαν μια μεταφορική φωτιά που κατατρώει τους ανθρώπους. Άνθρωποι που καταναλώνουν και ταυτόχρονα φθείρονται, που αναγνωρίζουν ή δημιουργούν τόσο σωματικά νοσήματα όσο και υπαρξιακές παθογένειες και τραύματα. Μια σκηνή του γάμου, που, αν και παραδοσιακά συμβολίζει ένωση και χαρά, μεταμορφώνεται εδώ σε μια εικόνα καταστροφής, σε ένα σύμβολο αποχωρισμού και θρήνου, με τον άντρα καθηλωμένο στη γη και τη γυναίκα σαν ρουκέτα, φευγαλέα, σχεδόν βίαια να ανεβαίνει στον ουρανό.

Μέσα σε αυτή την τραγική σύγκρουση και παραδοξότητα του πόνου, το φεγγάρι παρακολουθεί ως σιωπηλός θεατής. Πότε γελά, πότε κλαίει, κατά αντίστροφη πορεία με τη στάση της γυναίκας, δημιουργώντας μια θεατρική ειρωνεία αποστασιοποίησης, που  απεικονίζει την εσωτερική αντίφαση και τη δυαδική φύση του ανθρώπινου βιώματος. Μια χαοτική εναλλαγή και ανάμειξη συναισθημάτων με το φεγγάρι να ανταποκρίνεται (ή ίσως και να εμπαίζει) την ανθρώπινη ματαιοδοξία.

Έτσι το φεγγάρι, δεν έχει καμιά ρομαντική ή λυρική διάσταση, αλλά είναι ένας ψυχρός, ίσως και ειρωνικός, παρατηρητής της φθοράς, προσδίδοντας μια διάχυτη αποσύνδεση, έναν βαθύ αποχωρισμό και έναν παράλογο υπαρξιακό τόνο.

Στο φως του φεγγαριού – Τι φεγγάρι απόψε..

Το φεγγάρι, ένα ασημένιο νόμισμα στον ουρανό, λούζει τον κόσμο με το διάφανο, αστραφτερό και απόκοσμο φως του. Σκεπάζει με τις απαλές του αχτίδες την ασχήμια, τον πόνο, την απελπισία της γης. Γιατί «Να στοχεύεις ψηλά, το φεγγάρι. Ακόμα κι αν αποτύχεις, θα βρεθείς ανάμεσα στ’ αστέρια».

Αφιερωμένο, λοιπόν, «σ’ εκείνους που μέσα σε θυελλώδεις νύχτες εξεγέρσεων ψάχνουν για ένα φεγγάρι παιδικό» -καθαρό, αθώο, που να θυμίζει πως κάποτε όλα μπορούσαν να αλλάξουν με ένα βλέμμα στον ουρανό. Σ’ εκείνους που δεν έπαψαν να ονειρεύονται, ακόμα κι όταν όλα γύρω σκοτείνιασαν.

 «Άφησέ με να ’ρθω μαζί σου. Τι φεγγάρι απόψε!», ψιθυρίζει ο Γιάννης Ρίτσος στη «Σονάτα του Σεληνόφωτος». Και εμείς ας τον ακολουθήσουμε…

Φωτογραφία ανάρτησης: Ganapathy Kumar