Σοφία Τσάτσου-Νικολούλη: "Η διδασκαλία της λογοτεχνίας μέσω της δημιουργικής γραφής μπορεί να λειτουργήσει ως «δόλωμα»"

Είναι δασκάλα δημοτικού σχολείου, με μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στη Δημιουργική Γραφή. Μετά το πρώτο της βιβλίο με τίτλο «Ο Αίμος ταξιδεύει στα Βαλκάνια με μύθους και ποιήματα» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Φυλάτος», εισέρχεται και πάλι στο προσκήνιο, κυκλοφορώντας ένα νέο της βιβλίο με τίτλο «Δραστηριότητες Δημιουργικής Γραφής με βάση το Ανθολόγιο για την Ε' και ΣΤ' Δημοτικού» που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις «Ζήτη». Μιλάμε για τη συγγραφέα Σοφία Τσάτσου-Νικολούλη που σήμερα έχουμε τη χαρά να φιλοξενούμε στις Τέχνες σε μία άκρως ενδιαφέρουσα συζήτηση.

Ας δούμε τι έχει να μας πει...

Συνέντευξη στη Στέλλα Πετρίδου

Κυρία Τσάτσου, πώς θα συστήνατε τον εαυτό σας στο αναγνωστικό κοινό;

Είμαι εκπαιδευτικός με ιδιαίτερη αδυναμία στην παιδική λογοτεχνία, αλλά κυρίως στη δημιουργική αξιοποίησή της. Ανήκω σε ‘κείνη τη μερίδα των δασκάλων που επιδιώκουν να εφαρμόσουν την περιβόητη ρήση: «Η λογοτεχνία αλλιώς», υπονοώντας την ανατροπή της παραδοσιακής, δασκαλοκεντρικής διδασκαλίας της και δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη βιωματική πρόσληψή της από τους ίδιους τους μαθητές.

Για ποιο λόγο αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη συγγραφή, αλλά και με τη δημιουργική γραφή; Ποιο υπήρξε το βασικό ερέθισμα που σας ώθησε προς αυτή την κατεύθυνση;

Οι μεταπτυχιακές και διδακτορικές μου σπουδές στη δημιουργική γραφή μου άνοιξαν νέους ορίζοντες θέασης της λογοτεχνίας, καθώς μέσω αυτών διαπίστωσα ότι, όταν έρχονται σε επαφή η μία με την άλλη, εμπλουτίζονται και μετασχηματίζονται. Μέσω της δημιουργικής γραφής, λοιπόν, έγινα επαρκέστερος αναγνώστης, ενώ μέσω της δημιουργικής ανάγνωσης ξεκίνησα τις πρώτες απόπειρες συγγραφής. Οι γνώσεις που αποκόμισα από τις σπουδές και η δυνατότητα να τις δω να εφαρμόζονται στην πράξη μέσω της καθημερινής επαφής με τους μαθητές μου αποτέλεσαν για εμένα το βασικό ερέθισμα συγγραφής.

Ποίηση, διήγημα ή μυθιστόρημα; Τι αγαπάτε περισσότερο;

Κάθε κείμενο, πεζό ή έμμετρο, έχει τα δικά του χαρακτηριστικά μέσω των οποίων οδηγούμαστε στην αισθητική του απόλαυση, το πρώτο και βασικό ζητούμενο της λογοτεχνίας. Η ποίηση αποτελεί χορό συναισθημάτων και σκέψεων σε τόνο λυρικό. Δίνει χρώμα και ρυθμό στη ζωή μας σε όλες τις εκφάνσεις της, ευχάριστες ή ακόμα και δυσάρεστες. Το πεζό κείμενο από την άλλη, διήγημα ή μυθιστόρημα, καλεί τον αναγνώστη να μπει στο κείμενο και να προβάλει σε αυτό τις δικές του ιδέες, απόψεις και συναισθήματα. Προσδιορίζει το σημείο που βρισκόμαστε τώρα και διαγράφει πιθανή πορεία που ενδεχομένως θα πρέπει να ακολουθήσουμε. Η επιλογή του λογοτεχνικού είδους εξαρτάται από το τι αναγνωστική εμπειρία θέλουμε να βιώσουμε κάθε φορά.

Θεωρείτε ότι υπάρχει συνταγή για τη συγγραφή ενός καλού βιβλίου; 

Δεν νομίζω ότι υπάρχει συγκεκριμένη συνταγή για τη συγγραφή ενός καλού βιβλίου. Το σίγουρο είναι ότι όσο περισσότερο διαβάζει κανείς, τόσο καλύτερα γράφει. Η συστηματική λογοτεχνική ανάγνωση μας παρασέρνει στα άδυτα της λογοτεχνίας, μας φέρνει πρόσωπο με πρόσωπο με τον συγγραφέα και τις τεχνικές του, μας καθιστά σταδιακά όλο και πιο ικανούς να δούμε το κείμενο, όχι μόνο υπό την οπτική του περιεχομένου, αλλά και της μορφής του. Ο επαρκής αναγνώστης συνεπάγεται τον δημιουργικό συγγραφέα. Το τελευταίο, λοιπόν, ίσως να μπορούσε να λειτουργήσει ως βάση σε όσους θέλουν να ασχοληθούν με τη συγγραφή.

Το αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα στηρίζει τις προσπάθειες των συγγραφέων και ποιητών;

Το εκπαιδευτικό μας σύστημα εξακολουθεί σε πολλές περιπτώσεις να είναι ακόμα γνωσιοκεντρικό. Αυτό σημαίνει ότι στο σχολείο η λογοτεχνία δεν έχει λάβει ακόμα τη θέση που της αξίζει. Αξιοποιείται αποσπασματικά και συνήθως με ένα κειμενοκεντρικό ή συγγραφικό προσανατολισμό, δίνοντας έμφαση στον συγγραφέα, στο ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο που έζησε κι έγραψε, καθώς και στα ιδεολογικά μηνύματα που επιδιώκει να περάσει. Η διδασκαλία της λογοτεχνίας, δηλαδή, δεν αποσκοπεί στο να μυήσει τα παιδιά σε μία δημιουργική προσέγγισή της, να τα φέρει σε επαφή με ποικίλες συγγραφικές πρακτικές, να παίξουν με το βιβλίο, να το αγαπήσουν. Τα παιδιά και ως μελλοντικοί ενήλικες αναγνώστες αργότερα αντιμετωπίζουν το βιβλίο με μία καχυποψία, επιφυλακτικότητα, δεν αποτελεί απόλαυση και προτεραιότητα στην καθημερινότητά τους. Οπότε, θεωρώ ότι το αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα δεν αποδίδει στην προσπάθεια των συγγραφέων την αποδοχή και τη στήριξη που τους αξίζει. Είναι θέμα εκπαίδευσης και των προτεραιοτήτων που αυτή θέτει.

Θεωρείτε πως είναι χρέος του κάθε συγγραφέα να μοιράζεται το έργο του όταν το ολοκληρώσει;

Το λογοτεχνικό έργο από τη στιγμή που ολοκληρώνεται, αποκόπτεται από τον συγγραφέα και περνάει στα χέρια του αναγνώστη. Ο αναγνώστης είναι αυτός που θα προβάλει σε αυτό την ατομική του συνείδηση και θα γεφυρώσει με τη δική του φαντασία τα όποια «κενά» αφήνει ο συγγραφέας. Οπότε, είναι πράγματι χρέος του συγγραφέα να μοιράζεται το έργο του με το αναγνωστικό κοινό, καθώς μόνο μέσω της διάδρασης του κειμένου με τον αναγνώστη, ο τελευταίος μπορεί να το νοηματοδοτήσει ποικιλοτρόπως.

Η πρώτη σας συγγραφική απόπειρα που πήρε τη μορφή βιβλίου υπήρξε το βιβλίο με τίτλο «Ο Αίμος ταξιδεύει στα Βαλκάνια, με μύθους και ποιήματα» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Φυλάτος». Όπως μαρτυρεί και ο τίτλος, αλλά και το εξώφυλλο του βιβλίου, ο αναγνώστης μέσω αυτού θα απολαύσει μια πολλή όμορφη ξενάγηση στη Βαλκανική χερσόνησο από τους δύο μικρούς ξεναγούς του, τον Αίμο και την αδελφή του τη Ροδόπη. Μιλήστε μας γι’ αυτό.

Το βιβλίο «Ο Αίμος ταξιδεύει στα Βαλκάνια με μύθους και ποιήματα» αποτελεί ένα ταξίδι στον πολιτισμό, στα ήθη και στα έθιμα της βαλκανικής χερσονήσου. Ο περιηγητής Αίμος και η αδελφή του η Ροδόπη επισκέπτονται μία μία τις βαλκανικές χώρες και γνωρίζουν το πολιτιστικό, ιστορικό, αλλά και γεωγραφικό περιβάλλον τους. Το βιβλίο πλαισιώνεται από μύθους και ποιήματα, καθιστώντας, έτσι, την ανάγνωσή του ευχάριστη και απολαυστική.

Ποια είναι τα μηνύματα που θέλετε να περάσετε μέσα από τους μύθους και τα ποιήματα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο σας αυτό;

Το περιεχόμενο του βιβλίου διαπνέεται από μία προσπάθεια μετάδοσης ενός ιδιαίτερα σημαντικού και πάντα επίκαιρου και διαχρονικού μηνύματος προς τον αναγνώστη κάθε ηλικίας: την ανάγκη για ειρηνική συνύπαρξη, αμοιβαία αποδοχή και κατανόηση του «εθνικά άλλου» ως φίλου που μοιράζεται με εμάς τις ίδιες ανησυχίες και όνειρα. Επιδιώκεται, λοιπόν, να τονιστεί ότι με τους γείτονές μας έχουμε πολλά κοινά σημεία, ίδια ταυτότητα, κοινά ήθη κι έθιμα σε σχέση με τις διαφορές μας, οι οποίες είναι συγκριτικά πολύ λιγότερες.

Πού ακριβώς στοχεύετε ως συγγραφέας μέσω του βιβλίου σας, στην ψυχαγωγία, στον προβληματισμό, στη διαπαιδαγώγηση του μικρού αναγνώστη ή και σε κάτι άλλο;

Βασικό ζητούμενο κάθε λογοτεχνικής ανάγνωσης θα αποτελεί πάντα η αισθητική απόλαυση που θα αποκομίσει ο αναγνώστης από αυτό. Ωστόσο, η ταύτιση με τον λογοτεχνικό ήρωα του δίνει την ευκαιρία να ανταποκριθεί συναισθηματικά στο κείμενο, να ερμηνεύσει τις δικές του εμπειρίες και να ανακαλύψει τη σύνδεσή του με τον κόσμο. Με αυτήν την έννοια, λοιπόν, το ταξίδι του Αίμου και της Ροδόπης αποσκοπεί στην ψυχαγωγία πρωτίστως, αλλά παράλληλα και στον δημιουργικό προβληματισμό του μικρού αναγνώστη.

Το βιβλίο σας απευθύνεται αποκλειστικά σε παιδιά ή μπορεί να αποτελέσει ανάγνωσμα και για ένα μεγαλύτερο ηλικιακά κοινό;

Το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε νεαρούς αναγνώστες, αλλά μπορεί να αξιοποιηθεί και από ένα μεγαλύτερο ηλικιακά κοινό. Είναι αλήθεια, άλλωστε, ότι, αν και ανήκουμε στα Βαλκάνια, πολύ λίγα πράγματα γνωρίζουμε γι’ αυτά. Το βιβλίο με χιούμορ, φαντασία και χωρίς διδακτισμό, καθώς επιχειρεί να δώσει έμφαση στους τομείς του πολιτισμού, της τέχνης και της επιστήμης, μπορεί να αποτελέσει ανάγνωσμα και για όσους επιθυμούν να προσεγγίσουν τα Βαλκάνια υπό μία άλλη οπτική, αυτή της δημιουργικής λογοτεχνικής προσέγγισής τους.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου σας φιλοξενείτε αρκετές δραστηριότητες δημιουργικής γραφής. Θεωρείτε ότι οι δραστηριότητες αυτές αποτελούν σημαντικές ασκήσεις για να έρθουν οι μικροί αλλά και οι μεγαλύτεροι αναγνώστες σε μια πιο στενή επαφή με τη λογοτεχνία; Βοηθούν σε βαθμό τέτοιο ώστε να την αγαπήσουν περισσότερο;

Πράγματι, στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, οι οποίες, μάλιστα, έχουν ως αφόρμηση το ίδιο το περιεχόμενό του. Ανάμεσα στη λογοτεχνία και στη δημιουργική γραφή υπάρχει μία στενή σχέση αλληλοσυμπλήρωσης, καθώς η μία μετασχηματίζεται κι εμπλουτίζεται, όταν έρθει σε επαφή με την άλλη. Η δημιουργική γραφή μας δίνει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε τη λογοτεχνία σε βάθος, να μυηθούμε στους τρόπους και τις τεχνικές του εκάστοτε συγγραφέα, άρα να γίνουμε επαρκέστεροι αναγνώστες. Επιπλέον, ο αναγνώστης μέσω της δημιουργικής γραφής έχει τη δυνατότητα να μετασχηματίσει σε νέα γνώση τις όποιες πληροφορίες αποκομίζει από το κείμενο με βάση τα δικά του συναισθήματα, σκέψεις κι εμπειρίες και στη συνέχεια να τις αποτυπώσει στο χαρτί με το δικό του τρόπο. Αποτελεί, έτσι, ένα εκπαιδευτικό εργαλείο για μία διαφορετική διδασκαλία της λογοτεχνίας που δίνει έμφαση στον αναγνώστη και όχι στον συγγραφέα, προκειμένου να εκφράσει ελεύθερα σκέψεις και συναισθήματα.

Το δεύτερο βιβλίο σας κυκλοφόρησε αρκετά πρόσφατα, μόλις τον Ιανουάριο του 2022, από τις εκδόσεις «ΖΗΤΗ» και φέρει τον τίτλο «Δραστηριότητες δημιουργικής γραφής E΄ & Στ΄ δημοτικού, Με βάση το Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων». Πρόκειται στην ουσία για ένα ακόμα εγχειρίδιο δημιουργικής γραφής . Κι όπως γράφετε στο οπισθόφυλλο του, το βιβλίο σας «στοχεύει στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας των μαθητών μέσω της σταδιακής εξοικείωσής τους με διάφορες συγγραφικές πρακτικές.» Επίσης, «αποτελεί πολύτιμο εργαλείο για τον εκπαιδευτικό που θέλει να εμπλουτίσει τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας αξιοποιώντας το Ανθολόγιο και τη δημιουργική γραφή προκειμένου να ενισχύσει τις δεξιότητες του λογοτεχνικού γραμματισμού των μαθητών του.» Μιλήστε μας γι’ αυτό.

Το βιβλίο «Δραστηριότητες δημιουργικής γραφής με βάση το Ανθολόγιο της Ε΄ & Στ΄ δημοτικού» περιλαμβάνει δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, οι οποίες αφορμώνται από τα λογοτεχνικά κείμενα του Ανθολογίου. Οι μαθητές μέσα από αναλυτικές οδηγίες και παραδείγματα, με τρόπο αβίαστο και χωρίς περιορισμούς, έρχονται σε επαφή με αφηγηματικές τεχνικές του κειμένου, κατανοώντας βασικά στοιχεία της δομής του, όπως την πλοκή, τους χαρακτήρες και το σκηνικό. Οι δραστηριότητες ακολουθούν τα εξής βήματα: κριτική ανάγνωση των κειμένων, επίδραση κάποιου ερεθίσματος, επινόηση ιδεών, οργάνωση και αποτύπωσή τους στο χαρτί ως κείμενο. Για παράδειγμα, το ερέθισμα μπορεί να δοθεί από ένα ποίημα, μέσω του οποίου ο μαθητής θα ενθαρρυνθεί να γράψει το δικό του, αξιοποιώντας διάφορες τεχνικές και ακολουθώντας αναλυτικές οδηγίες. Το βιβλίο αποτελεί εργαλείο στα χέρια του δασκάλου, καθώς του δίνει τη δυνατότητα να διδάξει τη λογοτεχνία με τρόπο δημιουργικό και βιωματικό, φέρνοντας τους μαθητές σε επαφή με την ίδια τη θεωρία της λογοτεχνίας.

Να υποθέσουμε ότι το επάγγελμά σας ως δασκάλα δημοτικού σχολείου, αλλά και οι μεταπτυχιακές σπουδές στη Δημιουργική Γραφή και αργότερα οι διδακτορικές σπουδές σας συνέβαλαν αρκετά για τη συγγραφή του συγκεκριμένου βιβλίου;

Είναι αλήθεια ότι η καθημερινή επαφή μου με τα παιδιά, αλλά και οι ίδιες οι σπουδές μου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη συγγραφή του εν λόγω βιβλίου. Το Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων αξιοποιείται αποσπασματικά στο δημοτικό σχολείο ή όταν χρησιμοποιείται, είναι προσανατολισμένο προς τον συγγραφέα και τα μηνύματα που θέλει να περάσει. Σπάνια οι μαθητές ενθαρρύνονται να δημιουργήσουν κάτι δικό τους, όπως συμβαίνει σε κάθε άλλη μορφή τέχνης. Θεωρώ, λοιπόν, ότι, καθώς η ενίσχυση της δημιουργικότητας αποτελεί ζητούμενο στην εκπαιδευτική διαδικασία, η λογοτεχνία θα πρέπει να διδαχτεί στο σχολείο με άλλον τρόπο, προσανατολισμένο στον μικρό αναγνώστη, στα συναισθήματα και στις σκέψεις που του δημιουργεί.

Εσείς στον εργασιακό σας χώρο αξιοποιείτε στην πράξη το πόνημά σας; Εφόσον ναι, ποιες είναι οι αντιδράσεις των μικρών σας μαθητών;

Η λογοτεχνία μπορεί να πλαισιώσει όλα τα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος, άρα και η δημιουργική γραφή μπορεί να τη συνοδεύσει αποτελεσματικά. Οι μαθητές σε ένα εργαστήρι δημιουργικής γραφής «παίζουν» με τη λογοτεχνία, συνεργάζονται, διασκεδάζουν. Φροντίζω, λοιπόν, όσο μπορώ πιο συχνά να τους δίνω ευκαιρίες να ανακαλύψουν τη δική τους προσωπική φωνή. Τα παιδιά, στο πλαίσιο ενός εργαστηρίου δημιουργικής γραφής, μέσα σε ένα κλίμα αποδοχής κι ενθάρρυνσης, απολαμβάνουν τη συνεργασία και χαίρονται τη συγγραφή.

Θεωρείτε απαραίτητη την ενθάρρυνση των παιδιών να έρθουν σε μια πρώτη επαφή με τη λογοτεχνία; Δεδομένου της αυξανόμενης κι ανεξέλεγκτης, πλέον, χρήσης του διαδικτύου από μικρούς και μεγάλους, οι ασκήσεις δημιουργικής γραφής κρίνονται σήμερα περισσότερο απαραίτητες από ποτέ;

Πράγματι, σήμερα περισσότερο από πότε, οι μαθητές πρέπει να ενθαρρύνονται να διαβάζουν λογοτεχνία με δημιουργικό τρόπο. Το διαδίκτυο και γενικά ο υπολογιστής είναι δύσκολοι αντίπαλοι. Ωστόσο, η διδασκαλία της λογοτεχνίας μέσω της δημιουργικής γραφής μπορεί να λειτουργήσει ως «δόλωμα» για να προσελκύσει περισσότερους μαθητές στο καλό λογοτεχνικό βιβλίο. Η συνεργασία, η δημιουργία ενός θετικού κλίματος μέσα στη τάξη, η συγγραφή, η παρουσίαση των κειμένων στην ολομέλεια και η παιγνιώδης φύση των ασκήσεων αποτελούν κάποια από τα «δυνατά χαρτιά» της.

Σχεδιάζετε κάποια παρουσίαση του συγκεκριμένου βιβλίου σας το προσεχές μέλλον; Σε κάποια δημοτικά σχολεία ενδεχομένως;

Δεν έχω σχεδιάσει ακόμη κάποια παρουσίαση του βιβλίου για το προσεχές μέλλον. Ενδεχομένως, η υλοποίηση εργαστηρίων δημιουργικής γραφής σε κάποια δημοτικά σχολεία, αξιοποιώντας το βιβλίο ως εργαλείο θα ήταν μια ωραία ιδέα! Είμαστε σε αναμονή…

Πού μπορεί κάποιος να βρει τα βιβλία σας;

Τα βιβλία μπορεί κάποιος να τα προμηθευτεί από τα περισσότερα βιβλιοπωλεία ή μέσω των ιστοσελίδων των εκδοτικών οίκων Φυλάτος και ΖΗΤΗ.

Μια ευχή σας για το μέλλον;

Η δημιουργική γραφή αποτελεί μέσο αποτύπωσης συναισθημάτων και σκέψεων. Εύχομαι, λοιπόν, να δώσει σε όσο το δυνατόν περισσότερους αναγνώστες, μικρούς και μεγάλους, πολλές ευκαιρίες για προσωπική έκφραση και κοινωνική αυτοπραγμάτωση.

Πριν κλείσουμε τη συζήτηση θα ήθελα να μας διαβάσετε ένα μικρό απόσπασμα από το πρώτο σας βιβλίο.

Σας ευχαριστούμε πολύ για την όμορφη συζήτηση και σας ευχόμαστε κάθε επιτυχία προσωπική και συγγραφική.

Εγώ σας ευχαριστώ για το βήμα που μου δώσατε!

Βιογραφικό:

Η Σοφία Τσάτσου-Νικολούλη γεννήθηκε το 1975 στη Θεσσαλονίκη, όπου εργάζεται ως δασκάλα σε δημοτικό σχολείο. Έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στη Δημιουργική Γραφή στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας και διδακτορικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Έχει δημοσιεύσει άρθρα σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά κι έχει συμμετάσχει σε πολλά συνέδρια ως σύνεδρος, αλλά και ως κριτής επιστημονικών εργασιών. Το διήγημά της ‘Αποφράδα ημέρα’ το 2018 έλαβε το πέμπτο βραβείο στον λογοτεχνικό διαγωνισμό «Ένα βιβλίο για τη Θεσσαλονίκη», ενώ το βιβλίο της «Ο Αίμος ταξιδεύει στα Βαλκάνια με μύθους και ποιήματα» είναι το πρώτο της βιβλίο για μικρούς και μεγάλους αναγνώστες. Το βιβλίο της «Δραστηριότητες Δημιουργικής Γραφής με βάση το Ανθολόγιο για την Ε' και ΣΤ' Δημοτικού» στοχεύει στην ενίσχυση του λογοτεχνικού γραμματισμού, όχι μόνο των μαθητών, αλλά και των ίδιων των εκπαιδευτικών.