Ο Ηρόστρατος. Ένα όνομα, μια φήμη που πέρασε μέσα από τις φλόγες

 

O ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, Antonio Tempesta (Ιταλία, 1555-1630)

Γράφει η  Μεταξούλα Μανικάρου

 

Ηρόστρατος: Το όνομα πίσω από τις στάχτες

Ο Ηρόστρατος ήταν αρχαίος Έλληνας από την Έφεσο, που καταγράφηκε στα αρχεία της ιστορίας για  έναν και μόνο λόγο: έκαψε τον Ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου, τη νύχτα της 21ης Ιουλίου του 356 π.Χ., την ίδια ημέρα που γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος στην Πέλλα. Ο μεγαλοπρεπής και μνημειώδης αυτός ναός, την οικοδόμηση του οποίου ανέλαβαν ο αρχιτέκτων Χερσίφρων και ο γιος του Μεταγένης και χρηματοδότησε γενναιόδωρα ο πάμπλουτος βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος, άρχισε να χτίζεται γύρω στο 560 π.Χ. και χρειάστηκε περισσότερα από 100 χρόνια για να αποπερατωθεί.

Ο Ηρόστρατος συνελήφθη, βασανίστηκε και ομολόγησε ότι τα κίνητρά του δεν ήταν πολιτικά, οικονομικά ή θρησκευτικά, αλλά ότι ήθελε το όνομά του να μείνει αθάνατο στην ιστορία «ακόμα και ως κατακριτέα μνήμη».  Η πράξη του υπήρξε ιδιαίτερα απεχθής, με συνέπεια οι Εφέσιοι,  τρομοκρατημένοι από την ιεροσυλία του, αποφασίζουν να τον εκτελέσουν και να επιβάλουν διαγραφή της μνήμης του (damnatio memoriae) από τα επίσημα αρχεία με την απειλή του θανάτου. Η ποινή αυτή αποκαλύπτει πόσο βαθιά κατανοούσαν οι αρχαίοι τη σύνδεση μεταξύ μνήμης και ύπαρξης.

Παρά τα μέτρα, η ίδια η απαγόρευση λειτούργησε αντίστροφα και οι ιστορικοί Θεόπομπος («Ελληνικά») και Στράβων («Γεωγραφικά») κατέγραψαν την πράξη του και το όνομά του, διασώζοντάς τα για την αιωνιότητα.

Η κληρονομιά του Ηρόστρατου ως σύμβολο της καταστροφικής αναζήτησης φήμης

Μπορεί οι Εφέσιοι να ξαναέκτισαν τον ναό, αλλά η φλόγα του Ηρόστρατου καίει ακόμα στην ανθρώπινη συνείδηση, ως σκοτεινή επιδίωξη της αναγνωρισιμότητας. Σήμερα, ο όρος «ηροστράτεια δόξα» (herostratic fame) χρησιμοποιείται για να περιγράψει την επιδίωξη φήμης ή δόξας που αποκτάται με κάθε μέσο, ακόμα και με κατακριτέες, καταστροφικές, ανήθικες, ακραίες, φρικαλέες και εγκληματικές πράξεις, με σκοπό τη δημοσιότητα, την προσωπική καταξίωση, την επιβεβαίωση και την υστεροφημία. Με άλλα λόγια, ο Ηρόστρατος θεωρείται σύμβολο της ναρκισσιστικής καταστροφής, όπου η επιθυμία για φήμη ξεπερνά κάθε ηθικό φραγμό.

Εκτός από γλωσσικό αξίωμα («ηροστράτεια δόξα/φήμη», «ηροστράτειο έργο»), διαχρονικές υπήρξαν οι αναφορές του όρου στη λογοτεχνία και στη σύγχρονη κουλτούρα. Η πράξη του Ηρόστρατου ενέπνευσε συγγραφείς, φιλοσόφους και καλλιτέχνες να εξετάσουν τη φύση της φήμης, της ματαιοδοξίας και της ανθρώπινης ανάγκης για αθανασία. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα εξής: Ο Ζαν-Πολ Σαρτρ εξέδωσε το διήγημα «Ηρόστρατος» (1939), εστιάζοντας στη μισανθρωπία και τη διψασμένη για δόξα συμπεριφορά.  Ο Φερνάντο Πεσσόα έγραψε το δοκίμιο «Ηρόστρατος – Η Αναζήτηση της Αθανασίας», όπου χρησιμοποιεί τον εμπρηστή του ναού ως αλληγορία για τον συγγραφέα που επιδιώκει την υστεροφημία μέσω του έργου του και την αδυναμία της κριτικής να προβλέψει το μέλλον ενός έργου. Ο ίδιος, μάλιστα, ο συγγραφέας με τα πολλά ετερώνυμά του ταυτίζεται με τον Ηρόστρατο ως «πυρπολητής της σκέψης» και όχι ενός ναού. Ο Βασίλης Καραποστόλης με το βιβλίο του «Ο πειρασμός του Ηρόστρατου» πραγματεύεται σύγχρονες συμπεριφορές και καταστάσεις για φήμη και αναγνώριση με κάθε κόστος. Ο Αυστραλός σκηνοθέτης Ντον Λέβι γύρισε την ταινία «Ηρόστρατος» (1967) με ήρωα έναν νεαρό που θέλει να αυτοκτονήσει σε δημόσια θέα.

Ιστορικές μορφές στην αναζήτηση της ηροστράτειας δόξας

Αρκετές μορφές παρακινήθηκαν από τη δίψα για φήμη και την ανάγκη να γραφτούν στην Ιστορία, προβαίνοντας σε πράξεις βίας και καταστροφής, ακόμη και αν αυτό σήμαινε την ηθική τους κατάπτωση και απαξίωση. Κάποιες ενδεικτικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις, που μιμήθηκαν τον Ηρόστρατο, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε με ιδεολογικά προσχήματα, είναι οι ακόλουθες: Ο Ρωμαίος αυτοκράτωρ Νέρων έβαλε φωτιά στη Ρώμη το 64 μ.Χ., προκειμένου να κτίσει εκ βάθρων την πόλη, με βάση το δικό του καλλιτεχνικό αισθητήριο. Ο Ρωμαίος αυτοκράτωρ Γάιος Καλιγούλας, με τις συστηματικά ακραίες και προκλητικές του πράξεις, στόχευε στο να καθιερώσει την αναμφισβήτητη κυριαρχία του, με συνέπεια να αποκτήσει τη θρυλική φήμη του παράφρονα. Ο Ρωμαίος πολιτικός Μάρκος Ιούνιος Βρούτος συμμετείχε στη δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα και με την πράξη του αυτή, η οποία, αν και καλύφθηκε με ιδεολογικό μανδύα, είχε την πρόθεση  να αφήσει το ιστορικό του αποτύπωμα. Ο Αμερικανός ηθοποιός Τζον Γουίλκς Μπουθ δολοφόνησε τον Αβραάμ Λίνκολν το 1865, μια πράξη, η οποία, παρά την εκ των υστέρων επίκληση πολιτικών λόγων για δημιουργία χάους και ακυβερνησίας, δείχνει ότι ήθελε να περάσει στην αιωνιότητα ως ιστορικό πρόσωπο. Ο Σερβοβόσνιος εθνικιστής Γκαβρίλο Πρίντσιπ δολοφόνησε τον αρχιδούκα Φερδινάνδο της Αυστρίας (1914), θέλοντας να απελευθερώσει τους Σέρβους από την αυστριακή κυριαρχία, προκάλεσε τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο και πέτυχε την ιστορική του καταγραφή μέσω της βίας.

Όλα αυτά τα άτομα συνδέονται από έναν κοινό παρονομαστή που χαρακτηρίζεται από μια σειρά ψυχολογικών και συμπεριφορικών χαρακτηριστικών. Πρωτίστως, διακρίνονται από μια ακραία φιλοδοξία με ναρκισσιστικά στοιχεία. Παράλληλα, εκδηλώνουν μια βαθιά αδιαφορία για τις συνέπειες των πράξεών τους. Επίσης, χαρακτηρίζονται από μια επιφανειακή σχέση με τις αξίες και τα ηθικά διλήμματα. Η επιθυμία τους να αφήσουν ένα «σημάδι», ακόμη και καταστροφικό, καταδεικνύει ότι, επειδή υποφέρουν από αίσθημα κενότητας και έλλειψη ουσιαστικής ταυτότητας, έχουν μια παραμορφωμένη αντίληψη αναγνώρισης και αυτοεπιβεβαίωσης.

 

Από τον ναό της Αρτέμιδος στα social media: Η ηροστράτεια δόξα στο ψηφιακό σύμπαν

Στον ψηφιακό κόσμο, ο «ηροστρατισμός» εκδηλώνεται με διαφορετικές μορφές: όχι με εμπρησμούς ναών, δεν χρειάζεται φωτιά, αρκεί ένα κινητό και πρόσβαση στο διαδίκτυο.

Fake news και viral καταστροφολογία. Όταν η δημοσιότητα γίνεται αυτοσκοπός. Στο ψηφιακό περιβάλλον άτομα ή ομάδες δημοσιεύουν εσκεμμένα ψευδείς, προκλητικές και ακραία προσβλητικές θέσεις (π.χ. ρατσιστικές, σεξιστικές απόψεις, συνωμοσιολογικά  αφηγήματα) με μοναδικό σκοπό την πρόκληση, τη σύγχυση, την επιρροή, την ένταση και αναγνώριση μέσω του σκανδάλου.

 Η Δόξα του Τίποτα στα Social Media. Μια νέα μορφή «ηρωισμού» αναδεικνύεται στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Διαδικτυακοί «ήρωες του τίποτα» και Influencers προβάλλουν προκλητικές ή επιδεικτικά ακραίες αντικοινωνικές συμπεριφορές (κακομεταχείριση, ταπείνωση ανθρώπων, σπατάλη, καταστροφή αντικειμένων), όχι για κάποιο ιδεολογικό σκοπό, πολιτική ή κοινωνική πρόθεση, αλλά για να αποκτήσουν περισσότερες προβολές και αναγνωρισιμότητα, ενώ η αξία τους μετριέται με likes και σχόλια, ανεξαρτήτως περιεχομένου. Ένας διαδικτυακός αυτοθαυμασμός και αυτολατρεία, όπου η αρνητική προσοχή θεωρείται εξίσου επιθυμητή με τη θετική.

Ψηφιακός βανδαλισμός και hacking. Στον ψηφιακό κόσμο δεν είναι λίγοι αυτοί που καταφεύγουν σε πράξεις κυβερνοεπιθέσεων και ψηφιακού βανδαλισμού, σε διάρρηξη ιστοσελίδων, στη διαρροή ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, ακόμη και στην πλήρη κατάρρευση ψηφιακών υποδομών. Οι χάκερς με αυτές τις ενέργειές τους δεν διεκδικούν κάποιο κοινωνικό, πολιτικό, ηθικό μήνυμα ή μεταρρύθμιση, αλλά τους ενδιαφέρει να αφήσουν πίσω τους ψηφιακό χάος με τις ψηφιακές «υπογραφές» τους, ως σημάδια που δηλώνουν την παρουσία τους και ενισχύουν τη διαδικτυακή τους ταυτότητα.

Viral πράξεις για αναζήτηση φήμης μέσω του κινδύνου. Στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι επιδίδονται σε επικίνδυνες ή ακραίες ενέργειες (π.χ. ακροσφαλή ακροβατικά, επικίνδυνες φάρσες, ανέβασμα σε ουρανοξύστες, καταστροφές, επικίνδυνες διαδικτυακές προκλήσεις). Τα άτομα αυτά επιδίδονται σε μια καταστροφική μανία, με μοναδικό σκοπό την απόκτηση διαδικτυακής φήμης που θα αποφέρει η viral εμφάνισή τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Η ψηφιακή βεβήλωση του πολιτισμικού κεφαλαίου. Στον κόσμο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, παρατηρείται όλο και συχνότερα η διακωμώδηση, η εσκεμμένη διαστρέβλωση και ο ευτελισμός στοιχείων ιστορικής, πολιτισμικής ή θρησκευτικής σημασίας. Οι εσκεμμένα προκλητικές παρωδίες στοχεύουν αποκλειστικά στην πρόκληση αντιδράσεων και την εξασφάλιση ψηφιακής ορατότητας. Πρόκειται για μια πρακτική που αποτελεί σύγχρονη μορφή πολιτισμικού βανδαλισμού -μια ψηφιακή εκδοχή της πυρπόλησης του ναού της Αρτέμιδος.

Οι ψηφιακές πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, του διαδικτύου και της τεχνολογίας, υποστηρίζουν και ενισχύουν τον ηροστρατισμό: Γιατί  βασίζονται στην αλληλεπίδραση των χρηστών, και συνεπώς οι αλγόριθμοί τους ευνοούν το περιεχόμενο που προκαλεί έντονες αντιδράσεις. Γιατί παρέχουν προστασία και δυνατότητα απόκρυψης της ταυτότητας, απαλλάσσουν τους χρήστες από κάθε ευθύνη, καλλιεργώντας τους την ψευδαίσθηση της ατιμωρησίας. Γιατί μπορούν να εμπλέκουν τους σημερινούς επιδιώκτες της φήμης σε έναν ατέρμονα κύκλο κλιμάκωσης, επειδή η σημερινή μνήμη είναι απρόσωπη, στιγμιαία και βασισμένη στη λήθη. Γιατί ανταποκρίνονται στην κοινωνία του θεάματος και στον πολιτισμό της επίδειξης, όπου η αυθεντική αξία του ανθρώπου έχει αντικατασταθεί από μια συνεχή προβολή και παράσταση της ζωής του.

Ηρόστρατος: Οι σκιές της συνείδησης στα αναπάντητα ερωτήματα του χρόνου  

·         Τι είναι υστεροφημία;

·         Πόσο υπεύθυνοι είμαστε για το ποιοι μένουν αθάνατοι στη συλλογική μνήμη και ποιοι χάνονται στη σιωπή;

·         Ποια είναι τα όρια της προσωπικής φιλοδοξίας;

·         Ποιοι τρόποι υπάρχουν για να ζήσει κάποιος στον νου των επόμενων γενεών; Τι σημαίνει πραγματική συμβολή και προσφορά στον κόσμο;

·         Μέσα από ποιες εναλλακτικές μορφές μπορούμε να πετύχουμε την «αθανασία»; Μέσα από την τέχνη, τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την αρετή ή τη θυσία;

·         Τι ρόλο παίζει η ίδια η κοινωνία στην κατασκευή τέτοιων προσωπικοτήτων;

·         Πόσο εύκολα η ιστορία μπορεί να τιμωρήσει, αλλά και να διασώσει εκείνους που δεν της αξίζουν;

·         Μήπως η καταστολή της μνήμης μπορεί να οδηγήσει στο αντίθετο αποτέλεσμα;

·         Υπάρχουν παραλληλισμοί με σημερινές πράξεις βίας ή πρόκλησης που στοχεύουν αποκλειστικά στη δημοσιότητα;

·         Μήπως η φήμη, ακόμη και η αρνητική, προσλαμβάνεται ως δύναμη.

·         Άραγε  η καταστροφή υπερτερεί της δημιουργίας;

Καταληκτικές σκέψεις

Και η ειρωνεία: Ο Ηρόστρατος ζει, ενώ σχεδόν χάθηκε η μνήμη αυτού που έχτισε τον ναό. Στη σημερινή εποχή, όπου η προβολή συχνά αποτελεί αυτοσκοπό και η δημοσιότητα ενθαρρύνει θεαματικές πράξεις, ο Ηρόστρατος μοιάζει να προαναγγέλλει σύγχρονες συμπεριφορές και να γίνεται προφητικός. Δεν ήταν απλώς ένας εμπρηστής· αντιπροσωπεύει ένα ψυχολογικό φαινόμενο και ενσαρκώνει την αρρωστημένη και παθολογική επιθυμία του ανθρώπου να αποκτήσει κύρος με κάθε κόστος και κάθε θυσία. Το όνομά του διατηρείται στη μνήμη ως προειδοποίηση για τους κινδύνους της αχαλίνωτης ματαιοδοξίας και αντικατοπτρίζει την αρχέτυπη ανθρώπινη φοβία της ασημαντότητας. Ο μύθος του ως φάρος εξακολουθεί να φωτίζει τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, αποκαλύπτοντας τη σύγκρουση ανάμεσα στη βίαιη ανάγκη και βαρβαρότητα για αυτοπροβολή και στις αρχές ενός πολιτισμού που βασίζεται στην πραγματική και ουσιαστική αξία.

Ηρόστρατος: Το όνομα που επέζησε της σιωπής ή η αναζήτηση της αθανασίας

Μέσα στη νύχτα που σιωπά,
μια σπίθα φλέγεται βαθιά
σε ναό ψηλό, αιώνιο φάρο,
μνημείο πίστης, τέχνης, χρόνου

Στα 365 π.Χ. πυρπόλησε το θαύμα

ο παρανοϊκός Εφέσιος -ο  δοξομανής

ο μαθητής του Ηράκλειτου- ο Ηρόστρατος

Και εκείνος  -μόνος χωρίς δάκρυ-

παγερά αδιάφορος στον ταραγμένο νου του

μπρος στις φλόγες που με την καυτή τους ανάσα

κατάπιναν τον ναό

Τέτοια ήταν η ιστορική του πορεία

Τέτοια ήταν και η ηθική του υπόσταση

Το πάθος για υστεροφημία,

εξωθημένο στα όρια του παραλόγου

Πυρ και μανία η κληρονομιά του

Και μια φράση-κραυγή: «Θυμηθείτε με»

 

Και οι Εφέσιοι στη λήθη το ’ριξαν τ’ όνομα

«Μην τον θυμάστε ποτέ»

Από τη δόξα στο αιώνιο ανάθεμα

μικρή η απόσταση

Άγνωστος, λησμονημένος

μόνο μια φράση στη ιστορία ριγμένη

ό,τι απόμεινε ως ανάμνηση -ένα κενό

Κι όμως, τον φέραμε μέχρι σήμερα

 

Ιδού το περίγραμμα της Ιστορίας

η σκοτεινή πλευρά

με στάχτη και αίμα σε μαύρες σελίδες γραμμένη

Η μυρωδιά από τους καπνούς της Εφέσου,

μια συνοδεία τής εν δυνάμει καταστροφής,

της προβολής και της επιβολής του φθόνου επί της δημιουργίας.

 

Και το ερώτημα παραμένει στις δέλτους της Ιστορίας

Άραγε η καταστροφή πιο δυνατή από τη δημιουργία;

 

Μια ανθρώπινη αγωνία των απογόνων του Ηρόστρατου

«Αν δεν με θυμάται κανείς, υπήρξα;»

 

Ηρόστρατε ήσουν βάρβαρος ή ο καθρέφτης μας;

Ηρόστρατε, είσαι κατάρα ή προφητεία;

Ή μήπως, απλώς, μια ερώτηση χωρίς απάντηση;