Σήμερα οι Τέχνες φιλοξενούν μια πολύ σημαντική προσωπικότητα, όχι μόνο της επιστήμης, αλλά και της τέχνης και των γραμμάτων. Αρκεί να διαβάσει κανείς το βιογραφικό του και θα αντιληφθεί ότι ο Φώτης Καγγελάρης όχι μόνο αγαπά τη ζωή, αλλά τη χτίζει και τη διαμορφώνει με τα δικά του ξεχωριστά χρώματα, που οπωσδήποτε θα μείνουν ανεξίτηλα στον χρόνο. Αφορμή της συνέντευξης που ακολουθεί είναι το νέο του βιβλίο με τίτλο «Μια ιστορία της Τέχνης, Από τη μεριά της επιθυμίας» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Παπαζήση».
Συνέντευξη στη Στέλλα Πετρίδου
Κύριε Καγγελάρη, οι ακαδημαϊκές σας σπουδές και η επαγγελματική σας ενασχόληση δικαιολογούν απόλυτα το ενδιαφέρον σας για τη συγγραφή δοκιμίων σχετικών με την τέχνη και τη ψυχολογία. Τι προκαλεί όμως αυτό το ενδιαφέρον και τη διάθεση συγγραφής βιβλίων λογοτεχνίας;
Το ίδιο ενδιαφέρον που κάνει έναν καλλιτέχνη να παράγει έργο: υπάρχει ένα μέρος του ψυχισμού το οποίο δεν μπορεί να εκφραστεί αφενός μέσω του συνηθισμένου τρόπου έκφρασης, αφετέρου μέσω της Φιλοσοφίας, της Επιστήμης ή της Θρησκείας. Είναι τότε που η έκφραση μετατρέπεται σε τέχνη, δηλαδή σε άλλη γλώσσα κατάλληλη κατά το δυνατόν για αυτό τον σκοπό. Είναι ο ίδιος μηχανισμός που φτιάχνει το όνειρο αλλά και το ψυχικό σύμπτωμα. Ωστόσο, τίποτα δεν μπορεί να εκφραστεί πλήρως. Υπάρχει πάντα κάτι που παραμένει στον χώρο του άρρητου. Γι’ αυτό εξάλλου ο άνθρωπος συνεχίζει να μιλάει και να κάνει τέχνη.
Πόσο δύσκολη είναι η προσαρμογή του ύφους της γραφής σας σε άλλες, πιο ανάλαφρες δομές του λόγου, που σκοπό έχουν να παρουσιάσετε στο αναγνωστικό κοινό ένα βιβλίο ψυχαγωγίας και όχι ενημέρωσης και γνώσης;
Κοιτάξτε, δεν έχω αντιμετωπίσει αυτόν τον προβληματισμό γιατί τα γραπτά μου είναι δοκίμια ή λογοτεχνία. Πάντως, ένα θεατρικό μου που αποπειράθηκα να είναι «ανάλαφρο», ο κόσμος παρότι το αγάπησε το βρήκε «σκεπτόμενο».
Ποια η γνώμη σας για τα βιβλία ψυχολογίας που κυκλοφορούν στην αγορά; Είναι ένας εναλλακτικός τρόπος για να γνωρίσει ο αναγνώστης καλύτερα τον εαυτό του, δίνοντας μεγαλύτερη προσοχή στις λεπτομέρειες;
Ναι, πράγματι, ο αναγνώστης νομίζει ότι μπορεί να ψυχαναλυθεί διαβάζοντας ένα βιβλίο ψυχανάλυσης. Είναι αλήθεια ότι τον βοηθάει ως ένα σημείο να κατανοήσει κάτι από την λειτουργία του ψυχικού συστήματος ή από το σύμπτωμά του ή την συμπεριφορά του άλλου. Όμως, συχνά βρίσκεται συγχυσμένος γιατί αφενός έχει την τάση να προβάλει πάνω του ότι διαβάζει, αφετέρου ο ίδιος ο ψυχισμός, για λόγους που δεν είναι του παρόντος, δεν επιτρέπει την έρευνα πέραν ενός σημείου, προσωπικού για τον καθένα. Παρόλα αυτά είναι ίσως ένας τρόπος να υπερνικήσει τις αντιστάσεις του και να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό, να μην αναβάλλει άλλο, πράγμα που συμβαίνει πολύ συχνά με διάφορες εκλογικεύσεις, την αντιμετώπιση του προβλήματός του.
Το αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα δείχνει ενδιαφέρον στην ανάγνωση βιβλίων που αφορούν την τέχνη και την ιστορία της;
Ω! Το πρόβλημα δεν είναι τα βιβλία τέχνης αλλά το κατά πόσο υπάρχει κοινό που παρακολουθεί την τέχνη εκτός των σειρών στην τηλεόραση, των ελληνικών ταινιών του ’50, ’60 ή τις θεατρικές επιθεωρήσεις. Διαβάζουν για τέχνη λιγότεροι απ’ όσους πηγαίνουν στο Ηρώδειο ή παρακολουθούν μια rock συναυλία. Για παράδειγμα λίγοι γνωρίζουν την μουσική του Schoenberg ή τις performance του Beuys.
Πώς μια αρχική ιδέα, ένα αρχικό πλάνο δηλαδή, εξελίσσεται σε στόχο, στην ολοκλήρωση συγγραφής ενός βιβλίου;
Είναι κάτι που ωριμάζει και παίρνει μορφή σταδιακά, διαβάζοντας και συνδέοντας με προηγούμενες σκέψεις. Ξαφνικά, προκύπτει μια σκέψη, μια «λύση» εκεί που ούτε ο ίδιος ο συγγραφέας το περιμένει. Μου τυχαίνει κάποιες φορές να ξυπνάω μέσα στη νύχτα από μια σκέψη η οποία πρέπει κατεπειγόντως να γραφτεί εκείνη την στιγμή και από την πίεση της έκφρασης αλλά και από τον φόβο μην ξεχαστεί.
Ίσως, δεν είναι εύκολο να κοιμάται κανείς μ’ ένα συγγραφέα!
Είστε ικανοποιημένος από το ενδιαφέρον που δείχνει το αναγνωστικό κοινό στα δικά σας βιβλία;
Ναι, είμαι ικανοποιημένος λαμβανομένου υπόψιν του ελληνικού χώρου. Κάποια από τα βιβλία μου έχουν γίνει best seller, κάποια έχουν κάνει αλλεπάλληλες εκδόσεις. Υπάρχει ένας κόσμος που με ακολουθεί, που είναι ενήμερος για το νέο κάθε φορά βιβλίο, ένας κόσμος που έρχεται στις παρουσιάσεις και τις διαλέξεις, ένας κόσμος που ξέρει ότι γράφω γι’ αυτόν και που το βιβλίο γίνεται ένας τόπος συνάντησης. Νομίζω ότι προσφέρω την δυνατότητα μιας άλλης ανάγνωσης της πραγματικότητας που αγνοεί την σύμβαση.
Ποιο απ’ όλα τα βιβλία σας θα μας συστήνατε οπωσδήποτε για ανάγνωση;
Δύσκολη ερώτηση. Καθόλου εύκολο να πω ποιο αγαπώ λιγότερο, δηλαδή ποιο μέρος του εαυτού μου αγαπώ λιγότερο. Θα ξεχώριζα, ωστόσο, από τα βιβλία τέχνης το πιο δύσκολο, τον «Τρόπο του λέγειν», από της ψυχοπαθολογίας «Το βλέμμα και το είναι στην Ψύχωση», από τα φιλοσοφικά «Ο Καίσαρας πρέπει να πεθάνει», από την θεωρία της εικόνας το «Homo Photographicus». Ξέρετε, κάθε φορά που τελειώνω ένα βιβλίο γίνεται «ξεχωριστό» για μένα για ένα διάστημα. Τώρα, λοιπόν, ξεχωρίζω το «Μια ιστορία της τέχνης».
Θεωρείτε χρέος του κάθε συγγραφέα να μοιράζεται το έργο του όταν το ολοκληρώσει; Εσείς στην προκειμένη περίπτωση, γιατί πήρατε την απόφαση να εκδώσετε το νέο σας βιβλίο;
Θα σας απαντήσω με την άποψη του Duchamp: «Το έργο τέχνης φτιάχνεται μέσα στο βλέμμα του θεατή». Το ίδιο συμβαίνει με το γραπτό. Είναι ο άλλος που το καθιστά υπαρκτό, που αναγνωρίζει τον συγγραφέα ως συγγραφέα. Υπάρχει, λοιπόν, μια ανάγκη του συγγραφέα να καταστεί υπαρκτός μέσα στη ματιά του άλλου, να βγει από τον αυτισμό του, να πει: «Σκέφτομαι έτσι. Τι λέτε εσείς;»
Πάντοτε δεν είναι ο άλλος που μας καθιστά υπαρκτούς ως εραστές, ένθρησκους, ζώντες;
Όσον αφορά το νέο βιβλίο, είναι νέο εν σχέσει με μια σειρά προηγούμενων που αφορούν την τέχνη, είναι ένα είδος ολοκλήρωσης, προσωρινά, σκέψεων για την τέχνη.
Ας αναφερθούμε σ’ αυτό. Φέρει τον τίτλο «Μια ιστορία της Τέχνης, Από τη μεριά της επιθυμίας» και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Παπαζήση». Πείτε μας δυο λόγια για το περιεχόμενό του.
Πρόκειται, όπως λέει ο τίτλος του, για μια ιστορία της τέχνης αλλά όχι με την έννοια μιας γραμμικής εξέλιξης και διαδοχής μορφών και στυλ μέσα στον χρόνο. Αυτό που ερευνάται είναι πώς η επιθυμία του ανθρώπου μπορούσε, εν μέσω δυσκολιών και απαγορεύσεων, να παράγει σε κάθε αιώνα όλο και περισσότερη τέχνη απαλλαγμένη από την λογοκρισία της θρησκείας, της κοινωνίας, της πολιτικής, ούτως ώστε να φανεί αυτό που πραγματικά είναι η φύση του ανθρώπου: η επιθυμία άλλοτε δημιουργική, άλλοτε καταστροφική, δαιμονική κάποιες φορές. Είναι αυτό που φαίνεται να αποκάλυψε η τέχνη ιδιαίτερα στον 20ο αιώνα, για παράδειγμα με τους Actionnistes της Βιέννης, ότι η φυσιολογικότητα δεν είναι η φύση του ανθρώπου. Η φυσιολογικότητα είναι η τρέλα έναντι της οποίας ο άνθρωπος αμύνεται με το να γίνεται φυσιολογικός.
Πώς προέκυψε ο τίτλος του βιβλίου σας;
Η απάντηση εμπεριέχεται στην απάντηση της προηγούμενης ερώτησης.
Γράφετε: «Αυτό το βιβλίο προέκυψε από την έλλειψη μιας σύντομης αναφοράς στην τέχνη ως δυνατότητα έκφρασης της επιθυμίας αλλά και του κενού, του άλεκτου και φυσικά της λογοκρισίας με αναφορά στον βανδαλισμό.» Τι εννοείτε με αυτό;
Η τέχνη κάθε φορά κατακτά κάτι από τον χώρο του άρρητου και του ανείκαστου, του κενού. Η τέχνη, λέει ο Lacan, είναι μια διαχείριση του κενού και φέρνει για παράδειγμα το βάζο το οποίο είναι πλήρες στο βαθμό που είναι κενό. Η τέχνη μπορεί να πει κάτι περισσότερο από την έκφραση μιας εποχής ή ενός αιώνα. Για να το πετύχει αυτό, πρέπει να παρακάμψει την λογοκρισία, εσωτερική από το υπέρ-εγώ, εξωτερική από την ηθική μιας τρέχουσας κοινωνίας. Κάποιες φορές, η λογοκρισία αφυπνίζεται εκ των υστέρων με αποτέλεσμα την αποκαθήλωση, την καταστροφή του έργου τέχνης. Έχουμε άπειρα παραδείγματα ανά τους αιώνες. Η τέχνη είναι πάντα αυτό που προκύπτει ως συμβιβασμός μεταξύ επιθυμίας και λογοκρισίας. Δεν υπάρχει ελεύθερη τέχνη.
Πόσο καιρό χρειαστήκατε για να ολοκληρώσετε τη συγγραφή του βιβλίου σας;
Δεν μπορώ να σας απαντήσω. Μπορεί δέκα χρόνια, μπορεί δύο χρόνια. Το συγκεκριμένο βιβλίο γράφτηκε σε σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα αλλά, ωστόσο, η σύλληψή του και η συγκρότησή του διήρκησε χρόνια. Αλλά, τί σημασία έχει το σε πόσο καιρό; Μήπως, δεν υπάρχουν ημιτελή βιβλία ή μουσικές που είναι πλήρεις; Το «Non Finito» ως μορφή τέχνης δεν ήταν τέλειο ως ατελές;
Σε ποιο κοινό απευθύνεστε;
Όχι στο νηπιαγωγείο. Σε εκείνον τον κόσμο που αισθάνομαι ότι μπορώ να συνδιαλλαγώ μαζί του, να ακούσει και να ακούσω την αγωνία του και την προτεινόμενη θεραπεία για την ύπαρξη, για την ζωή ως ασθένεια με πολύ άσχημη πρόγνωση, για το νόημα, τον χρόνο, την σχέση με τον εαυτό και τον άλλο. Μ’ άλλα λόγια, το κοινό που σαλπάρουμε ως συνταξιδιώτες με το ίδιο πλοίο που λέγεται νόημα και έλλειψη.
Τι το περισσότερο θα αποκομίσει ο αναγνώστης διαβάζοντας το βιβλίο σας που δεν το έχει αποκομίσει ήδη από τα υπόλοιπα μέχρι τώρα εκδοθέντα βιβλία περί ιστορίας της τέχνης του εμπορίου;
Μια άλλη ματιά, όχι μόνο πάνω στην τέχνη, αλλά βάσει αυτών που είπαμε ως τώρα μέσω της τέχνης για την ζωή γενικότερα. Ουσιαστικά, να κατανοήσει όχι τι είναι τέχνη –ερώτηση παγίδα, γιατί δεν υπάρχει ένας ορισμός- αλλά τι είναι Η Τέχνη, από που προέρχεται, τι κάνει κάποιον να είναι καλλιτέχνης και κυρίως ποια είναι η σχέση της τέχνης με την τρέλα (είναι ομόαιμες αδελφές έλεγε ο Foucault) και τι έχει να μας πει αυτό. Επίσης, να συλλογιστούμε την φράση του Nietzsche: «Ευτυχώς που υπάρχει η τέχνη, αλλιώς θα πεθαίναμε από πραγματικότητα».
Υπάρχουν συγκεκριμένα μηνύματα που θέλετε να περάσετε μέσα από το βιβλίο σας στον αναγνώστη;
Όχι, κανένα μήνυμα. Μόνο επαγρύπνηση, να διεκδικεί την δική του επιθυμία, να μην δέχεται ως επιθυμία του την έτοιμη επιθυμία που του προτείνει η τηλεόραση, ο συνηθισμένος λόγος, η μίμηση, τα κυρίαρχα σημαίνοντα. Η τέχνη αξίζει αν με κάνει να λοξοδρομήσω, να μην είμαι ο ίδιος αφού έχω δει την Guernica ή διαβάσει έναν στίχο του Καβάφη.
Είστε ευχαριστημένος από τη συνεργασία σας με τις εκδόσεις «Παπαζήση»;
Ναι, είναι ανοικτός, με ευρύ πνεύμα συνεργασίας και συχνά πρωτοποριακός. Μην ξεχνάμε την περίφημη σειρά Φιλοσοφίας. Γι’ αυτό και δεν είναι τυχαίο που ανέλαβα την επιστημονική διεύθυνση σε δύο σειρές δοκιμίων, την σειρά Πλαγίως για τα γενικά δοκίμια και την σειρά Φωτοκόσμος για την εικόνα και την φωτογραφία.
Ποιοι είναι οι επόμενοί σας στόχοι; Προγραμματίζετε κάτι για το άμεσο μέλλον;
Το επόμενο βιβλίο αφορά τον Κήπο. Ναι, τον Κήπο, δεν μπορείτε να φανταστείτε τον σημειολογικό πλούτο που εμπεριέχει ένας κήπος ως τομή μεταξύ φύσης – πόλης και των εξ αυτού προεκτάσεων. Επίσης, θέλω πολύ να ασχοληθώ με ένα άλμπουμ όπου θα εκθέτω κάποιες τελετουργικές μάσκες από την συλλογή μου. Μάσκες τελετουργίας από όλες τις χώρες του πλανήτη.
Μια ευχή σας που θα θέλατε να πραγματοποιηθεί;
Να έχει πρόσβαση το σύνθημα του Ρομαντισμού στην ζωή μας: «Δεν θέλουμε περισσότερη αλήθεια, θέλουμε περισσότερη μαγεία», αλλά και η προέκταση αυτού του συνθήματος στον Μάη του ’68: «Ας είμαστε ρεαλιστές, να ζητάμε το αδύνατο».
Πριν κλείσουμε τη συζήτηση θα ήθελα να μας παραθέσετε ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο σας.
Απόσπασμα από το βιβλίο, σελ. 69.
«Αυτό που ουσιαστικά κάνει την τέχνη να υπάρχει, θα λέγαμε το γιατί της τέχνης, παραμένει στον χώρο του άρρητου, αφενός γιατί καμία γλώσσα δεν έχει πλήρη προσπέλαση στο έτερο, στο άλλο, στο πέραν (η γλώσσα για να είναι γλώσσα βρίσκεται πάντα μέσα στην ταυτότητά της, πέραν τούτου δεν υπάρχει ή στην καλύτερη περίπτωση σιωπά), αφετέρου εξαιτίας της λογοκρισίας. Κατά συνέπεια, αυτό που ζούμε ως τέχνη είναι αυτό που διασώθηκε από την λογοκρισία και ταυτόχρονα αυτό που άρθρωσε ένα μέρος του άλεκτου. Θα λέγαμε λοιπόν ότι η τέχνη δεν είναι αυτή που θα ήθελε να είναι αλλά αυτή που δεν μπόρεσε να είναι. Η ιστορία της τέχνης είναι αυτό που δεν ελέχθη και δεν ικανοποιήθηκε ποτέ.»
Κύριε Καγγελάρη, σας ευχαριστώ πολύ για την όμορφη συζήτηση και σας εύχομαι κάθε επιτυχία στο πολύ αξιόλογο έργο σας.
Δικές μου οι ευχαριστίες, κυρία Πετρίδου, που με τις εξαιρετικές, διεισδυτικές και ουσιώδεις ερωτήσεις σας, μου δώσατε την δυνατότητα να πω κάποια πράγματα, λίγα πράγματα για το βιβλίο. Τα υπόλοιπα θα τα βρει ο αναγνώστης στην ανάγνωση. Εις το επανιδείν.
Βιογραφικό
Ο Φώτης Καγγελάρης είναι Διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας του Πανεπιστημίου του Παρισιού. Διδάσκει Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία της Τέχνης στη Σχολή Καλλιτεχνικών Σπουδών του ΠΑΔΑ. Είναι σεμιναριακός εισηγητής στην ΑΣΚΤ, την ΕΦΕ και τη Σχολή Θεάτρου Τέχνης Κάρολος Κουν. Είναι συγγραφέας δοκιμίων, λογοτεχνίας, πανεπιστημιακών συγγραμμάτων και θεατρικού έργου. Κείμενά του έχουν χρησιμοποιηθεί σε θεατρικές παραστάσεις (Μιχαήλ Μαρμαρινός, κ.ά.). Έχει δώσει πλήθος διαλέξεων, σεμιναρίων, συνεντεύξεων και έχει συμμετάσχει σε πολλές τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές και συνέδρια. Έχει οργανώσει ατομικές και ομαδικές εκθέσεις ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία, έχει επιμεληθεί εικαστικές εκθέσεις και έχει κάνει παρουσιάσεις βιβλίων, θεατρικές κριτικές, κ.λπ. Διαθέτει συλλογή τελετουργικών μασκών, ίσως την μεγαλύτερη στον κόσμο, η οποία έχει προκύψει μέσα από προσωπική αναζήτηση με ταξίδια σε όλες τις χώρες του κόσμου. Τμήμα τους έχει εκτεθεί στην ΑΣΚΤ, στον Δήμο της Αθήνας κ.λπ. Επίσης είναι Πρόεδρος της Εταιρείας Μελέτης Πολιτισμικής Ετερότητας (ΕΜΠΕ, empealterity.com, empe-alterity.blogspot.com), Μέλος της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Τέχνης, Μέλος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, Επίτιμο Μέλος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας, π. Μέλος Δ.Σ. Ευρωπαϊκής Οργάνωσης για την Τέχνη και την Ψυχική Υγεία.
0 Σχόλια