Ηλίας Φραγκάκης: "Αν η φαντασία είναι καθοριστικός παράγων στη ζωή, στην τέχνη είναι ο απόλυτος παράγων"

Ο Ηλίας Φραγκάκης έχει διαγράψει μια μακροχρόνια καριέρα στον χώρο των γραμμάτων καταθέτοντας σημαντικό έργο στην μέχρι τώρα συγγραφική του πορεία. Με αφορμή το τελευταίο βιβλίο του που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Όταν» και φέρει τον τίτλο «Τώρα» φιλοξενείται σήμερα στις Τέχνες για μια συζήτηση εφ' όλης της ύλης. 

Συνέντευξη στη Στέλλα Πετρίδου

Κύριε Φραγκάκη, τι είναι αυτό που σας συναρπάζει περισσότερο απ' όλα στη συγγραφή;

Η δημιουργία κόσμων που έρχονται αντιμέτωποι με τα δικά μου «φαντάσματα» και μαζί δημιουργούν ένα σύμπαν διαφορετικό κάθε φορά. Και εγώ σαν μικρό παιδί κάθομαι και τo θαυμάζω. Επίσης ότι κάθε φορά μέσα από αυτή την συνάντηση ανακαλύπτω πλευρές της δημιουργίας και του εαυτού μου που αγνοούσα.

Εντοπίζετε κοινά στοιχεία ανάμεσα στο θεατρικό έργο, το σενάριο, την ποίηση και το μυθιστόρημα; Ως δημιουργός, που έχετε διαγράψει μια μακροχρόνια καριέρα στον χώρο των γραμμάτων, ποιο είδος του λόγου σας συναρπάζει περισσότερο και γιατί;

Φυσικά υπάρχει κοινό στοιχείο μια λεπτή κόκκινη κλωστή, ο κοινός παρονομαστής είναι η δραματουργία. Δεν υπάρχει κάποιο είδος που να ξεχωρίζω περισσότερο. Κάθε είδος τέχνης καλύπτει διαφορετικές εκφραστικές και αισθητικές ανάγκες μου και κάθε θέμα «φωνάζει» σε ποιο είδος πρέπει να γραφτεί. Αν σταματούσα κάτι θα ήταν σαν να έκοβα ένα κομμάτι του εαυτού μου.

Τι μπορεί να αποτελέσει έμπνευση για εσάς τις περισσότερες φορές ώστε να σας ωθήσει στη δημιουργία;

Το οτιδήποτε. Αρκεί να έρθει την κατάλληλη στιγμή.

Είναι η φαντασία καθοριστικός παράγων για τη δημιουργία; Ποια είναι η προσωπική σας γνώμη;

Αν η φαντασία είναι καθοριστικός παράγων στη ζωή, στην τέχνη είναι ο απόλυτος παράγων. Η φαντασία είναι εκείνη η ψυχική ιδιότητα του νου που λειτουργεί «παραστατικά». Είναι μια ιδιότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, όχι μόνο των καλλιτεχνών. Από την άλλη η φαντασία εκπαιδεύεται, εξελίσσεται, ακονίζεται να πω καλύτερα. Δεν πατάς ένα κουμπί και έρχεται. Η φαντασία ξελογιάζεται. Τρώγοντας έρχεται η όρεξη. Σκεφτείτε πως όλοι οι άνθρωποι κάθε βράδυ στο σκοτάδι με τις σκέψεις τους φωτίζουν ένα κομμάτι «μπροστά» τους, μια σκηνή ας πούμε, και εκεί γράφουν, σκηνοθετούν και παίζουν τα δικά τους έργα με αυτά που τους απασχολούν ή με αυτά που ονειρεύονται. Η φαντασία είναι μια σπουδαία αναπαραγωγική διαδικασία που βοηθά στην ψυχική ισορροπία του ανθρώπου, στην κατανόηση του κόσμου και στην απόλαυση της τέχνης. Οπότε αναλογιστείτε τη θέση της στην καλλιτεχνική δημιουργία.

Πιστεύετε ότι οι άνθρωποι με την ολοένα και αυξανόμενη χρήση του διαδικτύου και την ανεξέλεγκτη αξιοποίησή του χωρίς καμία ουσιαστικά ανάγκη για κάτι τέτοιο και χωρίς κανένα προσωπικό ουσιαστικό όφελος διαβάζουν βιβλία στις μέρες μας;

Κάποιοι διαβάζουν. Δεν αρκεί όμως να εξετάσουμε μόνο αν διαβάζουν. Πρέπει να τεθούν και τα ποιοτικά κριτήρια, τι διαβάζουν. Όπως και να ‘χει δυσκολεύει το πράγμα αλλά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο οι άνθρωποι θα βρουν ένα καινούριο σημείο ισορροπίας. Όχι όλοι, ποτέ δεν διάβαζαν όλοι.

Τι παίζει σημαντικότερο ρόλο στην εμπορικότητα ενός βιβλίου, η θεματολογία του, το είδος του ή το όνομα του συγγραφέα που το συνοδεύει;

Όλα αυτά και άλλα πολλά αλλά εάν κάποιος δημιουργός γράφει με το βλέμμα στο ταμείο θα πέσει στην ξέρα του εύπεπτου.

Έργα σας έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και λαμβάνουν μεγάλης αποδοχής από το αναγνωστικό κοινό. Πώς αισθάνεστε γι’ αυτό;

Είναι μια ικανοποίηση ότι και άλλοι μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες ή βρίσκουν κάτι το συναρπαστικό στη γραφή μου, αν και νομίζω ότι τα παραλέτε.

Τρέφετε αδυναμία σε κάποιο από τα βιβλία σας. Μπορείτε να ξεχωρίσετε κάποιο συγκεκριμένα κι αν ναι, ποιο και γιατί;

Τα έργα μου όλα είναι σαν τα παιδιά μου. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω.

Είναι χρέος του κάθε δημιουργού να μοιράζεται το έργο του όταν το ολοκληρώσει; Εσείς, στην προκειμένη περίπτωση, γιατί πήρατε την απόφαση να εκδώσετε το νέο σας βιβλίο;

Για αυτόν ακριβώς το λόγο που είπατε. Όταν βάζεις την τελευταία τελεία γυρνάς πίσω και το κοιτάς. Εάν αυτό που θα δεις σε αντιπροσωπεύει επί της ουσίας και επίσης με έναν αισθητικό τρόπο που σε εκφράζει, πρέπει να το μοιραστείς.

Ας μιλήσουμε γι’ αυτό. Κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 2024 από τις εκδόσεις «Όταν» και φέρει τον τίτλο «Τώρα». Πρόκειται για ένα αντι-μυθιστόρημα όπως το χαρακτήρισε ο κύριος Άλκης Αναγνωστάκος στο οπισθόφυλλο του βιβλίου σας. Τι σημαίνει αυτό;

Φαντάζομαι ότι εννοεί πως δεν έχει γραμμική αφήγηση και πως δεν εξαντλείται σε μελίρρυτες ψυχολογικές περιγραφές των προσώπων. Αλλά από άποψη περιεχομένου πρόκειται για ένα υπαρξιακό – οντολογικό μυθιστόρημα.

Πείτε μας δυο λόγια για το περιεχόμενό της ιστορίας σας. Τι θα διαβάσει ο αναγνώστης πιάνοντας το βιβλίο σας στα χέρια του;

Θα παρακολουθήσει βήμα προς βήμα το ταξίδι του Ιούλιου Βερνίκου μέσα στην συνείδησή του σε εμπειρίες, σκέψεις, γεγονότα τόσο γνωστά όσο και πιο προσωπικά. Αυτή η επαναδιαπραγμάτευση που κάνει είναι άλλοτε οδυνηρή και άλλοτε με χιούμορ και αυτοσαρκασμό. Και την κάνει γιατί θέλει να επαναπροσδιορίσει τη θέση του στο Χρόνο και την Ιστορία. Φυσικά με την εναλλαγή των ρυθμών που είναι άλλοτε φρενήρεις και άλλοτε αργοί, παρασυρόμαστε στη δίνη μιας ζωής γεμάτης με όλα τα υλικά: χαρές, λύπες, απογοητεύσεις, μεγάλους έρωτες, ιδανικά, πολέμους, ταξίδια, απώλεια αγαπημένων, διαψεύσεις. Ως και τον δικό του θάνατο θα βιώσει προσπαθώντας να καταλάβει το απόλυτο. Ο Ιούλιος δεν αποστρατεύεται, δεν κάνει απολογισμό, κάνει επαναπροσδιορισμό για να συνεχίσει. Αυτός ο αντι-ήρωας είναι γοητευτικός γιατί είναι ερωτικός, στοχαστικός, ποιητικός. Γιατί έκανε, κάνει και θα κάνει πολλά από αυτά που θα θέλαμε να κάνουμε εμείς αλλά δεν θα το τολμήσουμε ποτέ. Και όλα συμβαίνουν και επαναλαμβάνονται τώρα, σε ενεστωτικό χρόνο στο μυαλό του. Κάτι που αξίζει να σημειωθεί είναι πως το βιβλίο είναι γραμμένο παρακολουθώντας την ροή της σκέψης του, έτσι όπως κινείται δηλαδή η ροή της συνείδησής του ήρωα, συνειρμικά, πηγαίνοντας από το ένα στο άλλο. Έτσι όπως σκεφτόμαστε όλοι μας.

Πώς προέκυψε ο τίτλος του βιβλίου σας;

Από το ίδιο το θέμα. Ένα ταξίδι στο Χρόνο και στην ίδια την έννοια του (ο Ιούλιος προσπαθεί να προσδιορίσει την ίδια την έννοια του Χρόνου), που συμβαίνει σε ένα διεσταλμένο Τώρα.

Ποιο είναι το δικό σας μήνυμα που περνάτε μέσα από το βιβλίο σας αυτό;

Το μόνο μήνυμα είναι οι ερωτήσεις για την ύπαρξη που θέτει ο Ιούλιος και - αν θέλει - ο αναγνώστης μπορεί να προσθέσει τις δικές του. Το μήνυμα επομένως είναι η αναζήτηση.

Σε ποιες ηλικίες απευθύνεται το βιβλίο σας, έφηβους ή ενήλικες και σε ποιο αναγνωστικό κοινό συγκεκριμένα;

Ο Ιούλιος, ο ίδιος ο κεντρικός ήρωας, είναι «άχρονος» μέσα στο μυαλό του. Οπότε θα έλεγα πως το βιβλίο απευθύνεται σε όλους τους λάτρεις της λογοτεχνίας από την μετεφηβική ηλικία μέχρι...

Έχετε λάβει κριτικές για το βιβλίο σας μέχρι τώρα; Τις λαμβάνετε υπόψη και τι κρατάτε συνήθως ως χρήσιμη πληροφορία μέσα από αυτές τις κριτικές που αξίζει έπειτα να αξιοποιηθεί από πλευράς σας;

Ναι φυσικά, έχουν γραφτεί κάποια πράγματα. Προσπαθώ κάθε φορά να αποκωδικοποιήσω τις παρατηρήσεις – εάν υπάρχουν – πάνω στη γραφή, την φόρμα, τους χαρακτήρες, την δραματουργία. Δεν με αφορά μια κριτική που λέει απλώς καλό ή κακό.

Μιλήστε μας για το εκδοτικό σας σπίτι. Εκ του αποτελέσματος και πιάνοντας πια το βιβλία σας ολοκληρωμένο στα χέρια σας, ξεφεύγοντας πλέον από το στάδιο της προετοιμασίας του, της επιμέλειάς του και της σελιδοποίησής του, πείτε μας τελικά, είστε ευχαριστημένος από τη συνεργασία σας με τις εκδόσεις «Όταν»; 

Έχουμε μια πολύ καλή σχέση στη βάση αυτού που μας ενώνει, το βιβλίο, μα και πέρα από αυτό μια ανθρώπινη σχέση εκτίμησης και σεβασμού. Ο εκδότης μου πίστεψε από την αρχή στο βιβλίο, το οποίο ήταν δύσκολο εγχείρημα από άποψη κόστους, όμως δεν σκέφτηκε τίποτα απλώς μου είπε «πάμε να το κάνουμε». Συνεργαστήκαμε σε όλες τις φάσεις πολύ δημιουργικά στις διορθώσεις, στην επιμέλεια, στο εξώφυλλο. Και τώρα ακόμα απολαμβάνω τη φροντίδα και τη συνεργασία του στην προώθηση του βιβλίου.

Επόμενα συγγραφικά βήματα κάνετε ή είναι πολύ νωρίς ακόμα; Είναι κάτι που θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας;

Ναι φυσικά. Γράφω συνέχεια. Μείνετε συντονισμένοι που λένε.

Μια ευχή σας για το μέλλον που θα θέλατε οπωσδήποτε να πραγματοποιηθεί ποια θα μπορούσε να είναι αυτή;

Να μπορέσουμε να ζήσουμε μεγάλες ανατροπές. Για να γίνει αυτό θα πρέπει οι άνθρωποι να αποδεσμευτούν από ψευδαισθήσεις, ψευδοπροσδοκίες, φρούδες ελπίδες, φόβους και τυφλή πίστη.

Πριν κλείσουμε τη συζήτηση θα ήθελα να μας παραθέσετε ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο σας.

Γύρισε να απολαύσει το υπόλοιπο χωρίς να σκοτίζεται.

Εντάξει η Χώρα, εντάξει και οι ιστορικές Χώρες αποκάτω, τον περίμεναν για την καταβύθιση, ένα τριγύρω η θάλασσα καλοκαιράκι, Αύγουστος κι απέναντι η Πολύαιγος σαν ράχη ενός θαλάσσιου κήτους που ξενερίζει. Όλα υπέροχα, όλα πολύ τακτοποιημένα, όλα πολύ γαλήνια, τι δεν πήγαινε καλά; Κάτι δεν κόλλαγε. Κάτι… Είδε μια αρμάδα από καΐκια που επέστρεφαν, όλα πολύ κανονικά, έστριψαν από τον κάβο, αν είχαν έρθει λίγο νωρίτερα θα τους είχαν πάρει μάτι σε κάποιο ορμάκι, όμως όχι κι αυτό ακόμη είχε προβλεφθεί - από ποιόν; - έρχονταν τώρα πλέοντας νωχελικά κι αδιάφορα προς το λιμάνι, τι δεν πήγαινε καλά; Τίποτα, όλα ΟΚ.

Όλα ΟΚ, κάτι όμως τον έτρωγε, κάτι δεν είχε εκπληρωθεί, βάλθηκε να κοιτάζει προσεκτικά τριγύρω, την Πολύαιγο, τη θάλασσα, τα καΐκια, τη θάλασσα, την Πολύαιγο, τα καΐκια, τα καΐκια και τότε έπεσε μια ομίχλη σαν να ’ριξε κάποιος ένα σεντόνι απ’ τον ουρανό και σκέπασε την σκηνή, τα σκέπασε όλα αυγουστιάτικα και ξαφνικά έγιναν όλα άσπρα και πάει η Πολύαιγος, πάει η θάλασσα, πάνε τα καΐκια, πάει κι ο ήλιος που απλώς ήταν ένα φωτεινό θολό σημείο κάπου πάνω απ’ την θολούρα και να φωνάζουν απ’ τα καΐκια Εεεε! και να αντιφωνάζουν απ’ τη στεριά Εεεε! και ξανά και ξανά και να χτυπούν το καμπανάκι απ’ τη γέφυρα «Γκλιν γκλιν» «Γκλιν γκλιν» κι έτσι να προσπαθούν να εντοπίσουν από τους ήχους που βρίσκονται, πόσο πλησιάζουν στην προβλήτα να μην προσκρούσουν, μνήσθητι μου κύριε καλοκαιριάτικα, δεν έχει ξαναγίνει αυτό και τριγύρω του και μέχρι κάτω στο λιμάνι να υπάρχει μια απόλυτη σιωπή σαν στο κοίλον αρχαίου θεάτρου και να ακούγονται απ’ τη θαλάσσια ορχήστρα μόνο τα Εεεε Εεεε και να διατάζει ο Κορυφαίος τα «ανάποδα» και «δεξιά τιμόνι» σα να ’ρχεται ο Ορέστης «ανέτοιμος για την πράξη» την προορισμένη γι’ αυτόν «σα να του λείπει η αναλογία η απαραίτητη με το τοπίο, την ώρα, και τα γεγονότα ολότελα ξένος, πώς γίνεται οι άλλοι να ορίζουν τη μοίρα μας κι εμείς να το δεχόμαστε;» (και πώς του ’ρθε τώρα ο Ρίτσος) ο Ορέστης φταίει και η συγκυρία μα ήταν κι αυτός ανέτοιμος να το δεχτεί, του έλειπε κι αυτουνού η αναλογία, καλοκαιριάτικα ομίχλη ή ότι ήταν αυτό και όλοι να σιωπούν σε μια μετέωρη στιγμή να κρέμονται κυριολεκτικά απ’ την ομίχλη σαν να ’ναι από πανιά που κρέμονται απ’ τον ουρανό και όλοι να ’ναι πιασμένοι σ’ αυτό το πρασινοθολό πάνινο δίχτυ και ξαφνικά οι ουρανοί τράβηξαν τα σεντόνια, τα καΐκια δέσανε κι αμέσως μόλις δέσανε φώτισε ο τόπος και ξαναξεκίνησε η σεκάνς του λιμανιού ξεκολλώντας απ’ το stop καρρέ. Και κανείς δεν έδειχνε να έχει καταλάβει τίποτα.

Κύριε Φραγκάκη, σας ευχαριστώ πολύ για τη συζήτησή μας και σας εύχομαι από καρδιάς καλή, δημιουργική και συναρπαστική συνέχεια.

Ευχαριστώ θερμότατα για τις ευχές και την φιλοξενία.

Βιογραφικό:
Ο Ηλίας Φραγκάκης σπούδασε κοινωνιολογία, πολιτικές επιστήμες, σινεμά και μουσική. Σκηνοθετεί για το θέατρο, το σινεμά, την τηλεόραση. Έχει γράψει δύο θεατρικά έργα. Έχει μεταφράσει αρχαίο δράμα, θεατρικά έργα του κλασσικού και σύγχρονου δραματολογίου, ποίηση και μελέτες για τον πολιτισμό. Γράφει σενάρια για ταινίες, ντοκιμαντέρ, τηλεταινίες, σειρές. Διετέλεσε διευθυντής του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Ρόδου και του ΔΗ.ΘΕ. Κερατσινίου. Ίδρυσε την Εταιρία Θεάτρου «Σχολείον της Νυκτός» και το Θέατρο «Χώρος». Έχει συμμετάσχει σε θεατρικά και κινηματογραφικά φεστιβάλ στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει βραβευθεί. Διδάσκει υποκριτική, σενάριο και σκηνοθεσία κινηματογράφου. Έργα του έχουν μεταφραστεί στα ισπανικά, αγγλικά, πορτογαλικά, καταλανικά, βουλγαρικά και αλβανικά. Έχει συμμετάσχει σε 6 συλλογικούς τόμους των εκδόσεων Καστανιώτη, Αγγελάκη, Όταν, Ανεμολόγιο, Υδροπλάνο, με ποιήματα και διηγήματα. Το διήγημά του «Εκατό Χριστούγεννα» δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Εστία, τεύχος Σεπτεμβρίου 2023.