Σήμερα οι Τέχνες έχουν τη χαρά και την τιμή να φιλοξενούν τον ιστορικό, δρ του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Διονύση Αλεβίζο. Με την ιδιότητα του μεταφραστή αυτή τη φορά θα μας μιλήσει για το βιβλίο που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Μετρονόμος» και συγκεκριμένα για το θεατρικό με τίτλο «Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων» του Ιταλού δραματουργού, συγγραφέα και δοκιμιογράφου Alessandro Izzi στο οποίο υπογράφει τη μετάφρασή του στα ελληνικά.
Συνέντευξη στη Στέλλα Πετρίδου
Κύριε Αλεβίζο, είστε ιστορικός, δρ του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ και μεταφραστής με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη μελέτη της ιταλικής στρατοπεδικής λογοτεχνίας. Πώς προέκυψε συγκεκριμένα αυτό το μεγάλο λογοτεχνικό ενδιαφέρον και τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ιταλική στρατοπεδική λογοτεχνία ώστε να θελήσετε έμπρακτα να ασχοληθείτε με αυτήν;
Η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού, η εφαρμογή των φυλετικών νόμων και η δυστοπία των στρατοπέδων συγκέντρωσης αποτελούν ένα ρήγμα στην Ιστορία του 20ου αιώνα. Όπως έχει εξάλλου επισημάνει ο Πρίμο Λέβι «το σύστημα των ναζιστικών στρατοπέδων παραμένει ένα unicum ως προς το εύρος και τον χαρακτήρα»· επρόκειτο για έναν μηχανισμό μαζικής εξόντωσης εκατομμυρίων ανθρώπων, μια βιομηχανία θανάτου, βασισμένη σε ένα πολύ καλά οργανωμένο γραφειοκρατικό σύστημα. Καθώς στις μέρες μας ο νεοναζισμός και ο νεοφασισμός είναι δυστυχώς παρόντες θεωρώ χρέος να διατηρήσουμε τη μνήμη σχετικά με αυτά τα γεγονότα και να εκπαιδεύσουμε τις νεότερες γενιές. Προσωπικά, η αντίδραση σε κάθε μορφή φασισμού και ρατσισμού είναι σαφής πολιτική στάση. Συνδυάζοντας την ιδιότητα του ιστορικού, αλλά και του εκπαιδευτικού στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με την αγάπη μου για τη λογοτεχνία και ιδιαίτερα για τη γραφή του Πρίμο Λέβι, έχω την πεποίθηση ότι τα κείμενα είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για να μιλήσουμε για την Ιστορία μέσα από αυτά.
Είστε ευχαριστημένος από τη μέχρι τώρα πορεία σας στον χώρο των γραμμάτων ή προσδοκάτε πάντα το κάτι παραπάνω;
Αυτό το οποίο αποκαλείτε «πορεία στον χώρο των Γραμμάτων» είναι ένα ταξίδι μέσα από τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα. Η έρευνα, η μετάφραση, η διδασκαλία στο ΠΜΣ του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ και η γνωριμία με συγγραφείς, φοιτήτριες/ές, συναδέλφους και αξιόλογους ανθρώπους από τον εκδοτικό χώρο αποτελούν τους πολύ ωραίους σταθμούς αυτού του ταξιδιού.
Όσο για το αν είμαι ευχαριστημένος, το ερώτημά σας με βρίσκει σε μια πραγματικά πολύ όμορφη στιγμή· εκτός από την έκδοση του θεατρικού «Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων», αυτές τις μέρες κυκλοφόρησε «Το τραύμα και το πάσχον σώμα στην ποίηση της εκτόπισης» (Εκδόσεις νήσος), ο καρπός της μεταδιδακτορικής μου έρευνας η οποία - μέσα από ιταλόγλωσσα ποιήματα εκτοπισμένων στα ναζιστικά Λάγκερ - εστιάζει στις τραγικές εμπειρίες, αλλά και στις συνέπειες του εγκλεισμού στη μετέπειτα ζωή των επιζώντων.
Πώς ορίζετε τη μετάφραση από τη δική σας μεριά ως μεταφραστής, αλλά και ως μελετητής ταυτόχρονα;
Όσον αφορά τη δική μου περίπτωση οι δύο αυτές ιδιότητες, του μεταφραστή και του μελετητή/ιστορικού είναι στενά συνδεδεμένες: η μετάφραση αποτελεί κατά κάποιο τρόπο την ολοκλήρωση της προσέγγισης ενός έργου, το οποίο δεν παρουσιάζει απλώς ερευνητικό ενδιαφέρον, αλλά προσφέρει και αισθητική απόλαυση. Όσον αφορά τα θεατρικά έργα, θα έλεγα ότι η μετάφρασή τους αποτελεί «παράπλευρη ωφέλεια», αφού μάλιστα μεταφράστηκαν την περίοδο κατά την οποία συνέγραφα τη διδακτορική μου διατριβή.
Σε άλλες περιπτώσεις η μετάφραση αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ολοκλήρωση και δημοσίευση μιας ερευνητικής εργασίας. Προφανώς τα προαναφερθέντα ποιήματα με θέμα το τραύμα του εγκλεισμού έπρεπε - αφού το βιβλίο απευθύνεται στο ευρύτερο ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι σε έναν στενό κύκλο ιταλιστών - να μεταφραστούν, ώστε να ενταχθούν στο κείμενο της ανάλυσης.
Μπορεί να επέμβει ένας μεταφραστής στο πρωτότυπο έργο κι αν ναι, πόσο πολύ και για ποιον λόγο; Κρίνεται απαραίτητη θεωρείτε αυτή η επέμβαση για την καλύτερη κατανόησή του και παρουσίαση της γενικότερης εικόνας του στα ελληνικά;
Η οποιαδήποτε επέμβαση κατά τη διαδικασία της μετάφρασης θα πρέπει να σέβεται απόλυτα το ύφος του πρωτότυπου κειμένου, τις ιδιαιτερότητές του, καθώς και τις προθέσεις του συγγραφέα. Όσον αφορά ένα θεατρικό κείμενο προφανώς ο μεταφραστής θα πρέπει να ακολουθήσει τον ρυθμό του αρχικού κειμένου και ταυτόχρονα θα πρέπει να επιλέξει μεταφραστικές λύσεις οι οποίες - στην ελληνική εκδοχή του έργου - θα λειτουργούν αποτελεσματικά επί σκηνής. Διαφορετικά θα μοιάζουν αφύσικες· είναι οι περιπτώσεις για τις οποίες οι ηθοποιοί λένε χαρακτηριστικά: «αυτή η φράση δεν μιλιέται»!
Πώς θα χαρακτηρίζατε τη σχέση συγγραφέα - μεταφραστή; Είναι αναγκαία να υπάρχει ή δεν είναι πάντα υποχρεωτική για την επίτευξη μιας λογοτεχνικής μετάφρασης ενός έργου;
Είχα την τύχη να συνεργαστώ με αξιόλογους, πολυβραβευμένους συγγραφείς και ιδιαίτερα ευγενείς ανθρώπους· αρχικά με τον Gianni Clementi, στη συνέχεια με τον Alessandro Izzi και τέλος με τον Stefano Massini, τους οποίους προσέγγισα ως ερευνητής στο πλαίσιο εκπόνησης της διατριβής μου. Οι Clementi και Izzi μάλιστα ήταν ιδιαίτερα πρόθυμοι να απαντήσουν στα ερωτήματά μου και να βοηθήσουν στην έρευνά μου η οποία αφορούσε θεατρικά τους έργα. Κάθε φορά που χρειάστηκα τη γνώμη τους σε ζητήματα μετάφρασης του έργου τους ήταν πάντοτε παρόντες· εξάλλου με την πάροδο του χρόνου η συνεργασία μας είχε ήδη εξελιχθεί σε σχέση αλληλοεκτίμησης και φιλίας.
Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην πιστή μετάφραση και την πιστή απόδοση ενός έργου; Εσείς ως μεταφραστής τι προτιμάτε από τα δύο και γιατί;
Δεν ξέρω πόσο δόκιμος και λειτουργικός είναι ο όρος «πιστή μετάφραση», αλλά στην προκειμένη περίπτωση, αφού μιλάμε για θεατρικά έργα, οι λύσεις που θα δώσει ο μεταφραστής θα πρέπει να μην «αλλοιώνουν» το έργο και την ουσία του, και βέβαια να λαμβάνουν υπόψη το πολύ βασικό στοιχείο της «προφορικότητας».
Είναι περιττό να προσθέσουμε ότι η επιλογή της «απόδοσης» είναι αναγκαία σε ιδιωματικές ή παροιμιώδεις εκφράσεις, και ακόμη περισσότερο σε λογοπαίγνια που εντοπίζουμε στο πρωτότυπο κείμενο. Μάλιστα αυτή η τελευταία περίπτωση αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόκληση για τον μεταφραστή!
Υπάρχουν βέβαια και ιδιαίτερες περιπτώσεις: πριν από μερικά χρόνια μου ζητήθηκε να μεταφράσω ένα θεατρικό έργο (Gianni Clementi, Κλέφτης Ράτσας) γραμμένο σε romanesco, δηλαδή στη διάλεκτο της Ρώμης. Αφού ξεπεράστηκαν οι αρχικές δυσκολίες, ώστε να ξεκλειδώσω τους κώδικες μιας γλώσσας διαφορετικής, στη συνέχεια η διάλεκτος αυτή μεταφραστικά αντιμετωπίστηκε όπως και η κοινή ιταλική γλώσσα.
Ποιο είναι το αγαπημένο σας βιβλίο, το οποίο έχετε ήδη μεταφράσει και είστε πολύ υπερήφανος γι’ αυτό;
Κάθε βιβλίο που μεταφράζω είναι ήδη αγαπημένο, αφού το έχω επιλέξει και προσπαθώ να το προσεγγίσω με σεβασμό και να μεταφέρω την αλήθεια του στον Έλληνα αναγνώστη. Μια στιγμή η οποία με χαροποίησε ιδιαίτερα ήταν όταν ο Κλέφτης ράτσας - που προανέφερα - βραβεύθηκε στην κατηγορία “Luigi Pirandello” / 2017 στο πλαίσια του διαγωνισμού λογοτεχνικής μετάφρασης που οργάνωσε το Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών.
Ποιο βιβλίο θα θέλατε να μεταφράσετε στο μέλλον και ανυπομονείτε γι’ αυτό;
Υπάρχουν κάποιες «μεταφραστικές εκκρεμότητες» από το παρελθόν, αλλά μια και η αφόρμηση για αυτήν τη συνέντευξη είναι ο Alessandro Izzi και «Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων», θα αναφερθώ σε κάτι δικό του. Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον μονόπρακτό του με τίτλο «Nel silenzio della legge / Κενό νόμου» το οποίο θα ήθελα επίσης να μεταφράσω. Εντάσσεται και το συγκεκριμένο στο πλαίσιο των ενδιαφερόντων μου, καθώς η υπόθεση διαδραματίζεται στις 27 Μαΐου 1940 στο νησί Σαν Ντομίνο, τόπο εκτόπισης για όσους το φασιστικό καθεστώς θεωρούσε «κοινωνικά απόβλητα».
Από τις εκδόσεις «Μετρονόμος» κυκλοφόρησε τον Μάιο του 2025 σε δική σας μετάφραση το θεατρικό έργο του Ιταλού δραματουργού, συγγραφέα και δοκιμιογράφου Alessandro Izzi με τίτλο «Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων». Ήταν δική σας επιλογή η μετάφραση του έργου αυτού και γιατί πήρατε την απόφαση να το κάνετε τώρα, δεδομένου ότι το βιβλίο κυκλοφόρησε στην πρωτότυπη μορφή του το 2012 στην Ιταλία;
Το έργο συμπεριλαμβάνεται στο corpus της διδακτορικής μου διατριβής με τίτλο «Η μορφή του Εβραίου σε έργα της ιταλικής δραματουργίας, σε σύγκριση με τις αποτυπώσεις της σε νεοελληνικά θεατρικά έργα, από τον 16ο αιώνα ως και τη σύγχρονη εποχή»· το θεατρικό - όπως προανέφερα - έχει μεταφραστεί ήδη αρκετά χρόνια τώρα, ταυτόχρονα με την ανάλυσή του, αλλά απλώς παρέμενε στο συρτάρι. Η αλήθεια είναι ότι όταν εμβαθύνεις σε ένα έργο «βρίσκεσαι πολύ κοντά» στη μετάφρασή του, η οποία μοιάζει να είναι το επόμενο βήμα, το οποίο προέκυψε λοιπόν αυθόρμητα ύστερα από συζήτηση με τον συγγραφέα.
Πείτε μας δυο λόγια για το περιεχόμενο του βιβλίου. Τι θα διαβάσει ο αναγνώστης που θα το πιάσει στα χέρια του;
Το μονόπρακτο «Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων» είναι ένα θεατρικό «παραμύθι», του οποίου όμως η υπόθεση βασίζεται σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα: στις διώξεις που υπέστησαν οι Ιταλοεβραίοι - στην προκειμένη περίπτωση ένα μικρό ανυπεράσπιστο παιδί - από το φασιστικό καθεστώς. Μέσα από το εύρημα του αναλφάβητου και αφελούς αχθοφόρου, του Άντζελο ο οποίος μπορεί να συνομιλεί με τις βαλίτσες, οι μικροί αναγνώστες του έργου μαθαίνουν για τον ρατσισμό, τον φασισμό και τις ναζιστικές θηριωδίες. Η προσέγγιση του θέματος από τον συγγραφέα γίνεται με ιδιαίτερη ευαισθησία και με τέτοιο τρόπο ώστε να τροφοδοτεί την εποικοδομητική συζήτηση. Ένα μεγάλο επίσης πλεονέκτημα του συγκεκριμένου θεατρικού έργου είναι - όπως εξάλλου έχει επισημάνει και η κριτική στην Ιταλία - ότι οι σκηνικές οδηγίες που παρεμβάλλονται στο κείμενο δεν έχουν απλώς λειτουργικό χαρακτήρα, αλλά τη δική τους λογοτεχνική αξία, με αποτέλεσμα να καθιστούν το μονόπρακτο «Η Βαλίτσα των διασταυρουμένων πεπρωμένων» ένα εξαιρετικό ανάγνωσμα.
Δεδομένου ότι το βιβλίο δεν περιέχει απλά τη μετάφραση του θεατρικού έργου του Ιταλού συγγραφέα στα ελληνικά, αλλά και τη δική σας βαθύτερη ανάλυση του περιεχομένου του, που αποτελεί κεφάλαιο της διδακτορικής σας διατριβής όπως ομολογείτε σ’ αυτό, θεωρείτε πως έχει πολλά περισσότερα να δώσει και να πει στον αναγνώστη του από αυτά που εκ πρώτης όψεως θεωρεί ο ίδιος ότι προσφέρει; Αυτός υπήρξε ο λόγος που στην ουσία θελήσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφρασή του;
Για να ξεκινήσω από το τελευταίο σας ερώτημα, αυτό ήταν ακριβώς το κίνητρο της μετάφρασης του έργου. Να φέρω δηλαδή σε επικοινωνία τον Έλληνα αναγνώστη με ένα πολύ ξεχωριστό θεατρικό - λογοτεχνικό κείμενο. Η ανάλυση εστιάζει σε λεπτομέρειες οι οποίες δεν είναι «εμφανείς» εκ πρώτης όψεως, όπως για παράδειγμα τον διάλογο του θεατρικού έργου με συγκεκριμένες κινηματογραφικές ταινίες. Ταυτόχρονα το άρθρο αναφέρεται και στην προϊστορία της συγγραφής του έργου, ρίχνοντας έτσι φως στις δυσκολίες που αντιμετώπισε ως συγγραφέας ο οποίος είχε να πραγματευτεί ένα τόσο δύσκολο και ευαίσθητο θέμα.
Ποια σημαντικά μηνύματα περνάει το βιβλίο αυτό στον αναγνώστη;
Ο συγγραφέας αποφεύγοντας τον διδακτισμό και τον ρητορισμό γράφει ένα έργο με αντιφασιστικό χαρακτήρα· πρόκειται για ένα κείμενο που προσφέρει πολλά στην προσπάθεια να γνωρίσουν οι νεότερες γενιές κάποιες από τις πιο σκοτεινές περιόδους της Ιστορίας, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα το πόσο σαθρό είναι το υπόβαθρο του ρατσισμού. Η ανθρωπιά, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός στα δικαιώματα του άλλου είναι από τις αξίες που πιστεύω ότι μεταδίδει το κείμενο αυτό.
Για την αποδοχή ενός βιβλίου από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό ως ένα μεγάλο βαθμό συμβάλλετε κι εσείς ως μεταφραστής και αναλυτής του. Θεωρείτε μεγάλο το βάρος της ευθύνης που σας αναλογεί;
Η αλήθεια είναι ότι όταν κάποιος επιλέγει να παρουσιάσει ένα βιβλίο στο αναγνωστικό κοινό, φέρει και την ευθύνη της επιλογής του. Στην προκειμένη περίπτωση η αρμονική συνεργασία με τους συγγραφείς - οι οποίοι γνώριζαν ήδη τον τρόπο με τον οποίο προσέγγισα και ανέλυσα το έργο τους ως ερευνητής - με έκανε να νιώσω πιο ασφαλής - όσο αυτό είναι δυνατόν - σχετικά με το σκέλος της μετάφρασης.
Έχετε λάβει κριτικές ως τώρα για την ποιότητα της μετάφρασής σας;
Αν και «Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων» είναι μια πολύ πρόσφατη έκδοση είχα τη χαρά να ακούσω θετικά σχόλια για τη μετάφραση. Προφανώς ο έπαινος είναι άμεσα συνδεδεμένος με την αδιαμφισβήτητη δραματουργική αξία του έργου, η οποία ευελπιστώ ότι αναδεικνύεται μέσα από τη μεταφραστική μου προσπάθεια. Αυτή ήταν η πρόθεσή μου, καθώς το κίνητρό μου ήταν η αγάπη και ο θαυμασμός για το συγκεκριμένο έργο.
Είστε ευχαριστημένος από τη μέχρι και σήμερα συνεργασία σας με τις εκδόσεις «Μετρονόμος»; Μιλήστε μας γι’ αυτήν.
Η συνεργασία μου με τις εκδόσεις «Μετρονόμος» είναι εξαιρετική. Αγκάλιασαν με πολλή αγάπη το συγκεκριμένο θεατρικό έργο. Ο Θανάσης Συλιβός είναι ένας έμπειρος εκδότης με ιδιαίτερη ευαισθησία στα θέματα της Τέχνης, ενώ η υπεύθυνη εκδόσεων, Ιωάννα Καραμαλή συνέβαλε καθοριστικά στην έκδοση του θεατρικού έργου του Alessandro Izzi.
Κύριε Αλεβίζο, σας ευχαριστώ γι’ αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη και σας εύχομαι κάθε επιτυχία στο μεταφραστικό σας έργο.
Εγώ σας ευχαριστώ θερμά για τη φιλοξενία, και για την προβολή ενός τόσο ξεχωριστού θεατρικού έργου, το οποίο προσεγγίσατε με ενδιαφέρον και διεισδυτική κριτική ματιά.
Βιογραφικό:
Ο Διονύσης Αλεβίζος είναι ιστορικός,δρ του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ. Η ιταλική στρατοπεδική λογοτεχνία αποτελεί ένα από τα βασικά πεδία των ενδιαφερόντων του. Έχει λάβει μέρος σε επιστημονικές ημερίδες, σε διεθνή συνέδρια και έχει δημοσιεύσει άρθρα σε λογοτεχνικά περιοδικά.
Μεταφράσεις: Gianni Clementi, Κλέφτης ράτσας, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 2028. τιμήθηκε με Έπαινο από το Ιταλικό Μορφωτικό Ιστιτούτο Αθηνών σε διαγωνισμό λογοτεχνικής μετάφρασης το 2017.
Teotochi Albrizzi Isabella, Πορτρέτα. Μια κερκυραία λόγια γράφει για την Ευρώπη των φώτων, εκδόσεις Συρτάρι, Αθήνα, 2023, (Πορτρέτα XXI-XXIV).
0 Σχόλια