Βιβλιοκριτική: "Φαντάσματα Tεχνητής Nοημοσύνης, Δεκαεπτά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας", συλλογικό έργο

Συλλογικό έργο
ISBN: 978-618-223-072-5
Ημερομηνία έκδοσης: 01/11/2024

Σελίδες: 384

Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια

Γράφει ο Κώστας Τραχανάς

Άνθρωπος εναντίον Μηχανής; Άνθρακες εναντίον Πυριτίου; Ή Άνθρωπος και Μηχανή αδελφωμένοι για ένα λαμπρό μέλλον; Ή ίσως Άνθρωπος και Μηχανή σε μια αμήχανη συνύπαρξη χωρίς αμοιβαία κατανόηση και επικοινωνία; Μήπως η Μηχανή είναι ο πρώτος εξωγήινος που συναντά ο Homo Sapiens, κάτι που περιπλέκεται από το γεγονός ότι είναι ταυτόχρονα δημιούργημά του -παιδί του; Τι δικαιώματα και τι απαιτήσεις θα είχε μια κοινότητα έλλογων ΤΝ στον κόσμο μας; Θα συνυπήρχε με αμοιβαίο σεβασμό ή θα την καταπιέζαμε σαν μια ακόμα μειονότητα; Θα στρέφονταν εναντίον του δημιουργού τους όπως το πλάσμα του Φρανκενστάιν; Θα έκαναν ό,τι ο Δίας στον πατέρα του τον Κρόνο;

Πολλά ερωτήματα, που ίσως ακόμα και μια πραγματική τεχνητή νοημοσύνη δεν θα μπορούσε να τα απαντήσει. Όμως οι συγγραφείς αυτού του τόμου δεν δίστασαν να καταθέσουν τις δικές τους απαντήσεις.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence) είναι η θεωρία και ανάπτυξη συστημάτων υπολογιστών που μπορούν να εκτελέσουν εργασίες που κανονικά απαιτούν ανθρώπινη νοημοσύνη, όπως η οπτική αντίληψη, η αναγνώριση ομιλίας, η εξόρυξη δεδομένων, η λήψη αποφάσεων, οι βιομηχανικές εφαρμογές, η αυτοματοποίηση συστημάτων, η αναζήτηση δεδομένων, οι ιατρικές διαγνώσεις, η δημιουργία έργων τέχνης, η μετάφραση μεταξύ γλωσσών και πολλά άλλα.

Στη μορφή που μας είναι πιο γνωστή μέσα από λογοτεχνικά έργα και ταινίες, η ΤΝ είναι μια μηχανή ή ένας υπολογιστής με νοημοσύνη: υπονοείται ότι αυτή η ιδιότητα συνοδεύεται από συνείδηση, αυτεπίγνωση, αίσθηση ύπαρξης και εαυτού, και αυτοβουλία.

Τα ρομπότ, μαζί με το διαστημόπλοιο, το ταξίδι στον χρόνο και άλλα παρόμοια, αποτέλεσαν εμβληματικό θέμα της επιστημονικής φαντασίας και, είτε αγγελικά είτε διαβολικά, πρόσφεραν αφορμή για έργα με δράση, περιπέτεια, πολιτικό προβληματισμό, ηθικά διλήμματα και λογικά παράδοξα. Γνωστοί συγγραφείς τα αξιοποίησαν με το δικό τους φίλτρο, άλλα είναι λογικά ρομπότ του Asimov, άλλα είναι τα ρομπότ του Philip K.Dick με τους υπαρξιακούς προβληματισμούς τους, άλλα τα κωμικά ρομπότ του Robert Sheckley και άλλα τα σουρεαλιστικά, καπριτσιόζικα ρομπότ του Πολωνού Stanislaw Lem στην τολμηρή μεγαλειώδη σάτιρα The Cyberiad (1965).

Στη μεγάλη και τη μικρή οθόνη, οι ΤΝ είναι αρκετά πιο γνωστές, μέρος της ποπ κουλτούρας, μιμίδια πια. Στο Metropolis (1927) του Fritz Lang, η μορφή της Μαρίας-ρομπότ ως σύμβολο ένωσης και συμφιλίωσης των τάξεων κρατάει σχεδόν έναν αιώνα τώρα. Στο αρχικό Star Trek, βλέπουμε πανίσχυρους τεχνητούς εγκεφάλους να πέφτουν θύμα της ρητορικής του Κάπτεν Κερκ και των λογικών παραδόξων του, ενώ στο Star Trek: The Next Generation, το ανδροειδές Ντέιτα ποθεί πάνω απ΄ όλα να γίνει άνθρωπος. Στο 2001: A space Odyssey (1968),τα τελευταία λόγια του HAL, «Ντέιβ, φοβάμαι. Ντέιβ, το μυαλό μου χάνεται», μας έκαναν να ανατριχιάσουμε όσο λίγες κινηματογραφικές ατάκες ανθρώπου ή υπολογιστή. Στο The Terminator (1984) του James Cameron, ο Skynet μόλις αποκτά αυτοσυνείδηση κηρύσσει τον πόλεμο στην ανθρωπότητα, με τον Terminator ως ασταμάτητο εκτελεστή. Στο The Matrix (1999) των αδελφών Wachowski, οι μηχανές υποδουλώνουν την ανθρωπότητα αντί να την αφανίσουν, κρατώντας φυλακισμένο τόσο το σώμα όσο και το μυαλό των ανθρώπων. Και στο Battlestar Galactica (2004-2009), οι μηχανικοί Cylonς καταδιώκουν τους λίγους διασωθέντες ανθρώπους από άστρο σε άστρο, αλλά παράλληλα γίνονται ανθρωπόμορφοι και οι ίδιοι, παραδόξως συνεπαρμένοι από τον εχθρό τους και ίσως ενωμένοι μαζί του σε μια κοινή μεταφυσική μοίρα.

Στο βιβλίο αυτό τα διηγήματα είναι αντλημένα κυρίως από την κατηγορία της επιστημονικής φαντασίας. Σκοπός αυτής της ανθολογίας είναι να αναδείξει πώς πραγματεύτηκε η λογοτεχνία, σε βάθος χρόνου, το θέμα της ΤΝ ,και πώς εξελίχθηκαν οι αντιλήψεις των συγγραφέων παράλληλα με τις εξελίξεις της επιστήμης. Και, φυσικά, να φιλοξενήσει αξιόλογα διηγήματα, είτε διάσημα είτε άγνωστα. Η επιλογή έγινε από ένα πλήθος με κριτήριο την αξία των διηγημάτων και την παρουσία γνωστών συγγραφέων του είδους, αλλά όχι μόνο. Φυσικά, μερικά ονόματα είναι επιβεβλημένα, παραδείγματος χάριν πώς θα ήταν δυνατόν να μην υπάρχει ο Asimov στις σελίδες της;

Η σειρά των διηγημάτων είναι χρονολογική. Κανένα διήγημα δεν γράφτηκε από τεχνητή νοημοσύνη.

«Ο αφέντης του Μόξον» (1899) του Ambrose Bierce, είναι το διήγημα με το οποίο ξεκινά η ανθολογία , με σαφές το στοιχείο του γοτθικού, εμπνευσμένο από τα automata (μηχανές συνήθως ανθρωπόμορφες που εκτελούσαν επαναλαμβανόμενες εργασίες για σκοπούς επίδειξης ή -σε μια περίπτωση απάτης- υποτίθεται πως έπαιζαν σκάκι) και πρόδηλη την επιρροή του Φρανκενστάιν. Στο «Η χαμένη μηχανή» (1932) του John Wyndham , έχουμε το εξωγήινο ρομπότ που έρχεται με φιλειρηνικές προθέσεις και αποτελεί μάρτυρα της ανθρωπότητας , με όχι και τόσο κολακευτική εικόνα για μας. Στη «Σκουριά»(1939) του Joseph E. Kelleam, έχουμε το λυκόφως των ρομπότ, και ίσως μερικοί να νιώσουμε κάποια παράδοξη συμπόνια γι΄ αυτά. Στο «Μια λογική ονόματι Τζο» (1946), ο Murray Leinster προβλέπει το ίντερνετ και προβληματίζεται για την άνευ όρων χρήση και κατάχρηση των πληροφοριών. Η «Απάντηση» (1954) του Fredric Brown και «Η τελευταία ερώτηση» (1956) του Isaak Asimov, είναι εμβληματικά διηγήματα και τα δύο ,διαμετρικά ως προς το θέμα της έσχατης μηχανής και των τελεολογικών συνεπειών της. Το «Ποιος μπορεί να αντικαταστήσει τον άνθρωπο; » (1958) του Brian W.Aldiss, μιλάει με χιούμορ για την αμήχανη στιγμή που ο άνθρωπος θα εκλείψει και τα ρομπότ θα μείνουν μόνα τους. Ενώ στο «Δεν έχω στόμα και πρέπει να ουρλιάξω» (1967) του Harlan Ellison ,έχουμε μια από τις πιο εφιαλτικές ιστορίες στην υποκατηγορία « το δημιούργημα εκδικείται τον δημιουργό».

Ο Philip K.Dick με «Το ηλεκτρικό μυρμήγκι» (1969), μας απογειώνει σε μια εντελώς διαφορετική ιστορία, όπου ένας άνθρωπος ανακαλύπτει πως τίποτα δεν είναι όπως νόμιζε. Στο «Ρομπότ που μου έμοιαζε» (1973), ο Robert Sheckley μας ξεναγεί στην πιο ρομαντική πλευρά των ρομπότ. Στο «Εγώ/Μέρες» (1984), ο Gregory Benford παρουσιάζει μια πιο τραγική ιστορία για τη γέννηση μιας ΤΝ. Στο «Ιός υπολογιστή»(2001) , η Nancy Kress γράφει μια συναρπαστική ιστορία με πλοκή ομηρείας , αρκετά γνωστή από ταινίες και σειρές, ενώ «Η μεγάλη καταδίωξη» (2002) του Geoffrey A. Landis, μας περιγράφει μια απελπισμένη διαστρική καταδίωξη.

«Τα ρομπότ δεν κλαίνε» (2003) του Mike Resnick, είναι η ιστορία ενός απρόσμενου αποχαιρετισμού. Στις «Νύχτες των κρυστάλλων» (2008) του Greg Egan , απεικονίζεται με επιστημονικό ρεαλισμό η γέννηση ενός νέου κόσμου ΤΝ, ενώ δεν είναι τυχαία η ιστορική διάσταση του τίτλου. Το «Μάλακ»(2010) του Peter Watts, είναι ένα tour de force από την οπτική γωνία ενός ζωντανού όπλου που μαθαίνει και εξελίσσεται, ένα πυκνό διήγημα που αξίζει την προσοχή των αναγνωστών. Και, τέλος, το «Φωτογραφίες με γάτες, παρακαλώ» (2015) της Naomi Kritzer, είναι ένα γλυκό διήγημα που κλείνει την ανθολογία με μια αισιόδοξη νότα.

Το βιβλίο ανοίγει με ένα πεσιμιστικό διήγημα και κλείνει με ένα αισιόδοξο. Αυτό αντικατοπτρίζει την εξέλιξη του θέματος της ΤΝ στη λογοτεχνία και την επιστήμη, καθώς ο ίδιος ο πολιτισμός μας αποκτά αυτογνωσία και αυτοκριτικό πνεύμα μέσω της προόδου της επιστήμης και της νόησης, και διευρύνει τις ανοχές και τις αντιλήψεις του απέναντι στο Άλλο. Εφιάλτες και ουτοπίες ως ατζέντα για ένα καλύτερο αύριο; Ίσως, και μάλιστα μέσα σε μερικές ώρες ευχάριστης ανάγνωσης.

Ο Χριστόδουλος Λιθαρής γεννήθηκε στην τότε Δυτική Γερμανία, μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, υπήρξε έφηβος στη μυθική δεκαετία του 1980, σπούδασε Διοίκηση Επιχειρήσεων. Είναι μεταφραστής και αρθρογράφος (έχοντας μεταφράσει μεταξύ άλλων Ρέι Μπράντμπερι, Φίλιπ Κ. Ντικ, Ούρσουλα Κ. Λε Γκεν). Υπήρξε αρχισυντάκτης των περιοδικών Απαγορευμένος πλανήτης και Φανταστικά χρονικά. Ήταν αντιπρόεδρος της Αθηναϊκής Λέσχης Επιστημονικής Φαντασίας και ιδρυτικό μέλος της.Ἐπιμελεῖται, μὲ τὴ Ντενὶζ Χάρβεη, τὴν ἔκδοση στὰ ἀγγλικἀ τῆς τρίτομης μετάφρασης μιᾶς ἀντιπροσωπευτικῆς ἐπιλογῆς διηγημάτων τοῦ Παπαδιαμάντη. Ἔχουν ἐκδοθεῖ ὁ πρῶτος (2007) καὶ δεύτερος τόμος (2019) μέ τίτλο The Boundless Garden, καὶ προσεχῶς ἀναμένεται καὶ ὁ τρίτος. Στὴν ἴδια σειρὰ ἐκδόθηκε καὶ ἡ μετάφραση τῆς Φόνισσας, The Murderess (2013).

Ὁ Λάμπρος Καμπερίδης εἶναι ἱερέας στὴν Ἑλληνικὴ Ἀρχιεπισκοπὴ Καναδὰ καὶ διακονεῖ τὴν κοινότητα τοῦ Dollard-des-Ormeaux στὰ δυτικὰ προάστια τοῦ Μόντρεαλ. Στὶς ἐλεύθερες ὧρες του ἀσχολεῖται μὲ τὴν κτηνοτροφία καὶ τὴν μελισσοκομία, εἰδικότητα τῆς ἀγαπημένης συντρόφου του Χριστίνας.