Σε σύντομο χρονικό διάστημα μεγάλωσε ο
αριθμός των εικόνων και των συμβόλων, που χρησιμοποίησαν οι Σουμέριοι για να
γράψουν. Ανέρχονται στον αριθμό των 2000. Έτσι, ακόμη και για τους σύγχρονους,
η γραφή είχε πολλές ερμηνείες και σίγουρα δεν ήταν απλή.
Το αποφασιστικό βήμα από τη συμβολική
γραφή προς τη σφηνοειδή το έκαναν οι γραφείς που πιθανόν ήδη, αμέσως μετά την
ανακάλυψη της συμβολικής γλώσσας, εργάζονταν σε όλους τους ναούς της Ουρούκ και
αργότερα και σε άλλες περιοχές ως βοηθοί των ιερέων.
Σίγουρα για τους Σουμέριους τίποτα δεν
ήταν τυχαίο στη σφηνοειδή γραφή. Αυτή αντικατοπτρίζει τη δραστηριότητα ενός
λαού, που άφησε πίσω του μεγάλο πολιτισμό σε πολλούς τόπους και τεράστιο αριθμό
λογοτεχνικών κειμένων, τα περισσότερα των οποίων είναι ανώνυμα, με ορισμένες
βέβαια εξαιρέσεις. Ανάμεσα, λοιπόν, στις πολλές χιλιάδες κείμενα που βρέθηκαν
και είναι γραμμένα επάνω σε πήλινες πινακίδες και είναι λογαριασμοί, καταγραφές
της σοδειάς ή εμπορικές συναλλαγές, ξεχωρίζουν περίπου 6.000 που είναι
λογοτεχνικές δημιουργίες, δηλαδή σουμερικοί μύθοι, ηρωικά ποιήματα, ύμνοι,
μοιρολόγια, δοκίμια, συζητήσεις, παροιμίες, διδάγματα.
Οι μύθοι των Σουμερίων
χωρίζονται σε θεϊκούς και σε βασιλικούς (1). Οι πρώτοι είναι άσματα αφιερωμένα
στους θεούς και οι δεύτεροι εξαίρουν τα προτερήματα των βασιλέων της 3ης
Δυναστείας της Ουρ, που βασίλεψε τους δύο τελευταίους αιώνες της 3ης
χιλιετίας π.Χ. Η λογοτεχνία των Σουμερίων σώθηκε μέχρι τις ημέρες μας αυτούσια,
χωρίς να υποστεί επεξεργασία ή διορθώσεις. Τα κείμενα σώθηκαν έτσι όπως
χαράχτηκαν από τους γραφείς στις πήλινες πινακίδες πριν από 4.000 χρόνια και
αναφέρονται στη φύση, στο δέος του ανθρώπου που προσπαθεί να ερμηνεύσει το
Σύμπαν και στους θεούς του, που έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τον άνθρωπο. Οι
θεοί, όπως φαίνεται, δεν αποτελούν για τους Σουμέριους κάποια όντα
που ζουν επάνω στη γη, αλλά είναι άνθρωποι που έχουν εξελιχθεί και ανήκουν σε
άλλο επίπεδο. Γι’αυτό, για τους Σουμέριους είναι εντελώς φυσικό να πιστεύουν
ότι, οι θεοί έχουν ανθρώπινες αδυναμίες και πάθη.
(1). Σουμεριακοί
Μύθοι, (2006), (απόδοση: Αύρα Ward), Αθήνα: ΕΡΜΗΣ ΕΠΕ, σελ. 13.
Κριτήρια επιλογής των μύθων και η
προέλευσή τους.
Οι αρχαίοι μύθοι έφθασαν μέχρι τη σύγχρονη
εποχή μέσω κειμένων, προϋπήρχαν όμως της γραφής. Οι πιο παλιοί ανάμεσά τους,
όπως είναι οι σουμερικοί μύθοι, υπήρξαν προϊόν μιας μακράς προφορικής
επεξεργασίας στη διάρκεια της οποίας οι διάφορες γενιές χωρικών, που
εγκαταστάθηκαν ανάμεσα στον Τίγρη και στον Ευφράτη, μεταβίβαζαν η μια στην άλλη
τις φανταστικές τους διηγήσεις για τη δημιουργία του ανθρώπου και του κόσμου.
Με την εμφάνιση της γραφής
διαμορφώθηκε με αργό ρυθμό η πεποίθηση ότι, οι διηγήσεις αυτές θα ήταν δυνατόν
να συνενωθούν με την προσθήκη, όπου χρειαζόταν, κάποιων συνδετικών κειμένων.
Έτσι, η έννοια του έργου είχε γεννηθεί.
Οι μύθοι που περιγράφονται
και αναλύονται ανθρωπολογικά σε αυτήν την
εργασία παρουσιάζουν και μία ιδιαιτερότητα. Οι μύθοι αυτοί είναι από
τους πρώτους που διατυπώθηκαν και καταγράφηκαν ποτέ.
Οι μύθοι των Σουμερίων είναι πλούσιοι σε
μυθολογικό υλικό μεγάλης σημασίας για τη συγκριτική
θρησκειολογία και είναι γεμάτοι από επεισόδια ανθρώπινου ενδιαφέροντος. Οι
Σουμέριοι, όμως, τους μύθους δεν τους διηγιόντουσαν απλά για να δώσουν
πληροφορίες, αλλά τους δραματοποιούσαν για να αποδώσουν αρετές, που ζωντάνευαν
με την απαγγελία. Ακόμη και σήμερα συναντούμε στη Μεσοποταμία τους τραγουδιστές
«ράουι», που τραγουδούν για μυθικούς ήρωες, πρωταγωνιστές σε υπεράνθρωπα
κατορθώματα.
Παρ’όλα αυτά η προσεκτική
μελέτη αποκαλύπτει χαρακτηριστικά, που μας οδηγούν στη βαθύτερη ουσία αυτών των
μύθων. Η δράση είναι πάντα επιβλητική και αργή και η αλλαγή του τόπου
πραγματοποιείται πάντα με την απλή μετάβαση του ήρωα του μύθου στον τόπο αυτόν.
Απουσιάζει η τεχνική του «παράλληλου χρόνου», προκειμένου να
περιγραφούν γεγονότα, που συμβαίνουν σε άλλο χρόνο ή τόπο σε άλλα πρόσωπα, τα
οποία συμμετέχουν στην ιστορία. Μόνο μία αφήγηση αναπτύσσεται κάθε φορά. Η
πλοκή εξελίσσεται με διάφορους απλούς τρόπους, όπως με όνειρα που προλέγουν
μελλοντικά γεγονότα, με διαλόγους μεταξύ των βασικών πρωταγωνιστών, με οδηγίες
και συμβουλές δοσμένες από τους θεούς.
Η πραγματικότητα και η
σημασία, η αξία ενός γεγονότος ενισχύεται με την επανάληψη. Μερικές φορές αυτές
χρησιμοποιούνται για να αυξηθεί η δραματική ένταση, όπως, για παράδειγμα, όταν
ο αετός ανεβάζει τον Ετάνα στον ουρανό του Άνου ή όταν ο Γκιλγκαμές διασχίζει
τη σκοτεινή ερημιά. Επίσης, χρησιμοποιούνται για να τονίσουν τη σημασία
ορισμένων περιγραφικών αποσπασμάτων.
Μια άλλη τεχνική του έπους
είναι να αριθμείται μια σειρά πραγμάτων ή γεγονότων και στη συνέχεια να
κορυφώνεται η αρίθμηση αυτή, αυξάνοντας τον αριθμό κατά ένα. Έτσι, ο Γκιλγκαμές
πέφτει σε βαθύ ύπνο, που διαρκεί έξι ημέρες και έξι νύχτες. Την έβδομη ημέρα
ξυπνάει. Ο Νεργκάλ και η Ερεσκιγκάλ βρίσκονται γεμάτοι πάθος στο κρεβάτι για
έξι ημέρες και έξι νύχτες. Την έβδομη ημέρα ξαναρχίζει η αληθινή ζωή. Οι
αριθμοί έχουν κάποιο νόημα, ιδίως οι αριθμοί τρία και επτά. Τα όνειρα
εμφανίζονται σε τριάδες, ενώ οι άνεμοι και τα όπλα σε επτάδες. Η συσσώρευση
αυτή έχει ως αποτέλεσμα την κλιμάκωση της έντασης.
Ζητήματα μετάφρασης και
βιβλιογραφίας.
Ο πρώτος θησαυρός λογοτεχνικών κειμένων, ίσως μια από τις
αρχαιότερες βιβλιοθήκες του κόσμου, ανακαλύφθηκε ανάμεσα στο 1889 και στο 1900
κατά τις ανασκαφές της σουμερικής Νιππούρ, της ιερής πόλης της Μεσοποταμίας.
Χιλιάδες πήλινες πλάκες με κείμενα ήλθαν τότε στο φως. Σήμερα βρίσκονται στο
Μουσείο του Πανεπιστημίου της Φιλαδέλφειας και στο Μουσείο Αρχαίας Ανατολικής
Τέχνης στην Κωνσταντινούπολη. Σε αυτές τις πλάκες δεν περιγράφονταν εμπορικά ή
οικονομικά αρχεία ή έστω στιγμές της καθημερινής ζωής, αλλά κάποιες πρώτες
μαρτυρίες μιας μέχρι τότε εντελώς άγνωστης λογοτεχνίας. Καμία πλάκα όμως δεν
είχε κάποιο ολοκληρωμένο κείμενο. Έπρεπε, λοιπόν, οι επιστήμονες να αναζητήσουν
να βρουν ποια από τις πλάκες είχε το υπόλοιπο του κειμένου. Έτσι, από το
περίφημο Έπος του Γκιλγκαμές υπάρχουν πολλά αντίτυπα, από τα οποία έχουν
βρεθεί αρκετές πλάκες. Οι διάφορες σημειώσεις απλώνονται σε διάστημα μεγαλύτερο
των 1000 ετών. Εξάλλου από την προσπάθεια μετάφρασης μιας πλάκας από τον
Σάμουελ Ν. Κράμερ, οδηγηθήκαμε στην αποκρυπτογράφηση του αρχαιότερου έπους της
ανθρωπότητας. Ο Κράμερ το ονόμασε Ένμερκαρ και ο Κύριος της
Αράττα. Το χαρακτήρισε σαν το πρώτο ντοκουμέντο ενός πολέμου των νεύρων.
Επίσης, το έργο αυτό αποκαλύπτει σαφώς μια πρώιμη πολιτική σκέψη. Οι θεοί
γίνονται όργανα διπλωματικών διαπραγματεύσεων.
Μόλις τον 19ο αιώνα αρχίζει
μια συστηματική έρευνα των διαφόρων κειμένων σφηνοειδούς γραφής. Αυτή οδήγησε
στο συμπέρασμα ότι ίσχυε τελικά η θεωρία που είχε διατυπωθεί ήδη από τον
Γκρότεφεντ για τη συγγένεια μεταξύ των γλωσσών.
Στις ημέρες μας ακόμη δεν έχουν
σταματήσει οι διαμάχες για την ταυτότητα του σουμερικού λαού – όνομα και
γλώσσα. Αντίθετα έχουν αναζωπυρωθεί. Η ίδια η θεωρία του Οππέρ, ότι οι
Σουμέριοι πρέπει να υπήρξαν, παρόλο που δεν υπήρχε κάποια χειροπιαστή απόδειξη
γι’αυτό, δεν ήταν μια συγκεκριμένη θεωρία. Στηριζόταν σε υποθέσεις και όχι σε
γραπτά στοιχεία.
Με τα ευρήματα, όμως, του Ντε Σαρζέκ, ο
Ζυλ Οππέρ είχε στα χέρια του τις αποδείξεις για τη θέση του σχετικά με την
ύπαρξη ενός προβαβυλωνιακού λαού, του λαού των Σουμερίων.
Αν και η άποψη του Οππέρ μετά τα
ευρήματα ήταν πια αδιαμφισβήτητη, ξεκίνησε ένας πραγματικός πόλεμος ανάμεσα
στους επιστήμονες. Αιτία η γλώσσα. Ο Οππέρ πίστευε ότι η διαφορά ανάμεσα στη
βαβυλωνιακή και στη σουμερική γραφή προέκυπτε από τη διαφορετικότητα των δύο
γλωσσών. Απέδειξε ότι η σουμερική, αντίθετα με τη βαβυλωνιακή, δεν ήταν
σημιτικής καταγωγής.
Για την καταγωγή της σουμερικής δεν
γνώριζε τίποτε ούτε και ο Οππέρ. Αυτό το ερώτημα παραμένει αναπάντητο μέχρι
σήμερα για τους επιστήμονες, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που έχουν γίνει.
Επίσης, η καταγωγή των Σουμερίων βρίσκεται ακόμη στο σκοτάδι.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΤΙΚΜΠΑΣΑΝΗΣ
Ποιητής-Συγγραφέας-Μελετητής
των Θρησκειών
0 Σχόλια